GELİŞİMSEL TANI VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ - Deneme Sınavı - 11

Özel gereksinimli çocukların erken dönemde tanılanması ve değerlendirilmesi, gelişimsel açıdan risklerin en aza indirgemesi ve çocuğun gelişiminin desteklenmesi için gereklidir. Dolayısıyla erken müdahale sürecinde tarama programı, risklerin görülmesi ve gerekli tedbirlerin alınarak destek hizmetin sunulmasında oldukça önemlidir. Tarama genel anlamda, hastalığı oluşturan risk faktörleri veya klinik bulguları ortaya çıkmadan hastalığı ya da problemi yakalayarak önleme ve /veya kalıcı engellilik ortaya çıkmadan erken tanı ile tedavinin sağlanmasını esas almaktadır. Ta­rama değerlendirmeleri, bir çocuğun gelişimine dair bir ön değerlendirme yapmak, genel gelişimi hakkında bilgi edinmek, gelişimsel alanlarda gecikme yaşayabilecek çocukları be­lirlemek amacıyla yapılmaktadır. Taramanın temel amacı, derinlemesine değerlendirme gerektiren ve özel gereksinimli çocukları belirlemek için hızlı şekilde değerlendirmeyi gerektirmektedir. Tarama çalışmaları, daha detaylı inceleme gerektiren çocukların değerlendirilmesi için tasarlanmıştır. Tarama, çocukların gelişimleri ve öğrenmeleri ile ilgili sorulara cevap vermede sürecin sadece ilk adımıdır.

Ülkemizde Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çocuk ve Ergen Sağlığı Daire Başkanlığı tara­fından yürütülen “Yenidoğan Tarama Programı” bulunmaktadır. Sağlık Bakanlığı tarafın­dan “Yenidoğan Tarama Programını” amacı tüm yenidoğanların Konjenital Hipotiroidi, Fenilketonüri ve Biyotinidaz Eksikliği yönünden taranması, oluşacak zekâ geriliği, beyin hasarları ve geri dönüşümsüz zararların engellenerek, topluma getirdiği ekonomik yükün önlenmesi, akraba evliliklerinin azaltılması konusunda toplum bilincinin artırılması, tanı konan bebeklerde bu hastalıklar nedeniyle oluşacak rahatsızlıkları önlemek amacıyla uy­gun tedavi başlanması ve böylece belli bir zekâ seviyesine ulaşmalarının sağlanması olarak ifade edilmiştir. Ayrıca yenidoğan işitme taramaları da erken dönemde işitme kayıplarının önlenmesi için büyük öneme sahiptir. Dolayısıyla tarama programları, gelişimi risk altında olan çocukların izlemi ve tanılama süreci için dikkate alınması gereken bir konudur.

Özel gereksinimli çocukların tanılanmasında ve eğitim hizmetlerinin verilmesinde iki modelden yararlanılmaktadır. Bunlar; tıbbi ve eğitsel modeldir.

Tıbbi tanılama ile yetersizliğin olup olmadığı belirlenmekte, yetersizliğe neden olan zedelenmenin yeri, derecesi, süreğen olup olmadığı gibi özellikler tespit edilmektedir. Tıbbi tanılama, çocukta var olan zedelenmenin nasıl bir gelişim göstereceğini ve gideri­lebilmesi ile ilgili izlenebilecek yollar konusundaki çalışmaları içermektedir. Ayrıca tıbbi önlemler üzerinde durulmaktadır ve gelişim taramaları yapılmaktadır. Tıbbi tanılama ve gelişimsel testlerden elde edilen veriler ışığında teşhis ve sınıflandırma yapılabilmektedir.

Eğitsel tanılama ile de çocuğun ne tür bir eğitim programına alınmasının uygun olacağına karar verilmektedir.

Tanılamanın erken dönemde yapılabilmesi müdahale programlarının da erken dö­nemde sunulmasını gerektirmektedir. Tanılamanın yapılabilmesi için iyi bir tarama ve izlem programının yürütülmesi gerekmektedir.

Sonuç olarak; tanılamanın mümkün olduğunda erken dönemde gerçekleştirilmesi, çok yönlü olup bireyin tüm gelişim alanlarını kapsaması, farklı disiplinlerdeki uzmanlar tarafından incelemenin yapılması, iş birliğine dayalı çalışmaların yürütülmesi önemlidir. Yapılan değerlendirme sürecinde özel gereksinimli çocuk ve aileden alınan değerlendirme sonuçları dikkate alınmaktadır. Dolayısıyla iş birliğine dayalı yürütülecek çalışmaların ai­lelerin ve özel gereksinimli çocukların düşünceleri alınarak yapılması önemlidir.

Tanılamanın amacı, bir çocuğun var olan performansını, güçlü ve zayıf yönlerini belir­lemek, gelişimsel olarak çocuğu olumlu ve olumsuz etkileyen faktörlerin belirlenmesini, uygun tedavi ve desteğin sunulmasını sağlamak olmalıdır.

Aileler tanılama, değerlendirme ve gelişimsel destek programlarında önemli rollere sahiptir. Ailenin bu rollerini ya da katılım gösterebileceği etkinlikleri beş başlık altında incelemek mümkündür. Wallace ve McLoughlin (1988), anne babaların belirleme- değer­lendirme- program hazırlama- öğretme ve değerlendirme süresinde katılımcı olduklarını belirtmektedirler (Akt. McLoughlin, Lewis, 2005).

Düzenli ve sürekli izlemin yapılması ve kaydedilmesi; uzun ve kısa süreli amaçla­rın, kullanılan yöntemlerin ya da pekiştireçlerin etkinliğini değerlendirerek gerekli değişikliklerin yapılmasını sağlamaktadır (Heward, 2013).

Formal değerlendirmelerde norm bağımlı testler ve değerlendirme araçları kullanıl­maktadır.

Norm bağımlı değerlendirme, bireyin belirli bir ya da birden fazla alandaki becerilerini aynı yaş grubundaki diğer kişilerin beceri düzeyleri ile karşılaştırır ve aynı sosyokültü­rel çevreden gelen, aynı yaş grubundaki kişilere kıyasla bireyin becerilerinin hangi dü­zeyde olduğunu yaş ya da yüzdelik gibi nicel değerler ortaya koyarak göstermektedir. Bu değerlendirme yaklaşımı, bireyin değerlendirilen alandaki becerilerine ilişkin genel bir görünüm ortaya koymaktadır. Norm bağımlı değerlendirme yaklaşımı, değerlendirilen andaki performansa göre çıkarımda bulunmakta ve bireyin performansını geniş örneklem grupları ile karşılaştırmaktadır.

Norm bağımlı değerlendirme, müdahale programı hazırlanabilmesi için tek başına yeterli bilgi sağlamamaktadır. Geçerlik ve güvenirlik gibi psikometrik özellikleri olan norm bağımlı değerlendirmeler, kullanılan değerlendirme aracına ilişkin özel bir eğitim ve belgelenmiş bir uygulayıcı yeterliği (uygulayıcı sertifikası) gerektirmektedir. Bu nedenle norm bağımlı de­ğerlendirme araçları kullanılırken mutlaka uygulama yetkisi olan kişiler tarafından değer­lendirme yapılmalı, kullanılan değerlendirme aracı ile değerlendirilen çocuğun özelliklerinin örtüşmesi sağlanmalıdır. Ayrıca, değerlendirmenin amacına uygun bir araç kullanılmalıdır. Aksi hâlde, hatalı değerlendirme sonuçları elde edilir ve zaman kaybı olur.

Tanılama ve değerlendirme sürecinde tüm alan uzmanları kendi uzmanlık alanında ölçme değerlendirme çalışmalarını yaparak çocuk için en uygun hizmet planının oluştu­rulması için çalışmalıdır.

Unutulmaması gereken, hangi değerlendirme aracı kullanılırsa kullanılsın dikkat edil­mesi gereken önemli hususların olduğudur. Bunlar;

Genel olarak özel gereksinimli çocukların tanılanması ve değerlendirilmesinde dikkat edilmesi gereken konular vardır. Bunlar;

Dil ve konuşma bozukluğunun tanılanmasında ve değerlendirilmesinde öncelikle çocu­ğun genel gelişimsel öyküsünün öğrenilmesi gerekmektedir.

Bununla birlikte, mümkünse işitme taramasının yapılmasının sağlanması ve ardından çocukla birlikte kapsamlı değerlendirme işlemlerine başlanması önerilmektedir. Dil ve konuşma bozukluklarının değerlendirilmesine ilişkin farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Hangi değerlendirme yaklaşımının kullanılacağı değerlendirmenin amacına bağlıdır. Ge­nel olarak bu yaklaşımlar, norm bağımlı, ölçüt bağımlı ve dinamik değerlendirme olmak üzere üç ana başlık altında ele alınabilir.

Ülkemizde de dil ve konuşma becerilerinin değerlendirilmesi amacıyla kullanılan norm bağımlı çeşitli değerlendirme araçları bulunmaktadır. Aşağıda ülkemizde kulla­nılan norm bağımlı bazı değerlendirme araçları ve özelliklerine kısaca değinilmiştir.

Peabody Resim  Kelime Testi (Katz, Önen, Demir, Uzlukaya ve Uludağ,1974); Aslı, İngilizce ‘Peabody Picture Vocabulary Test’ olarak L.M.Dunn tarafından geliştirilen testin Türkçe’ye uyarlanması J. Katz; F. Önen; N.Demir; A.Uzlukaya ve P. Uludağ tarafından yapılmıştır. Peabody Resim Kelime Testi, kelime bilgisinin gelişimini ölçmek amacıyla geliştirilen bir performans testidir. 2–12 yaş arası çocuklara bireysel olarak uygulanabilen test, üzerinde dörder resim bulunan yüz adet karttan ve kayıt formundan oluşmaktadır.

TİFALDİ- Türkçe İfade Edici ve Alıcı Dil Testi (Kazak Berument ve Gül Güven, 2013); Türkçe konuşan 2 - 12 yaş arasındaki çocukların alıcı ve ifade edici dil kelime bilgilerini değerlendirmek amacıyla Türk dilini esas alarak geliştirilmiştir. Alıcı ve ifade edici dil olmak üzere iki alt testten oluşmaktadır. Elde edilen ham puanlar standart puana dönüştürülmekte ve alıcı ve ifade edici dil için yaş eş değer düzeyi belirlenebilmektedir.

Türkçe Erken Dil  Gelişimi Testi (Test  of Early Language Development; TEDİL; Topbaş ve Güven, 2011); Türkçede geçerliği güvenirliği yapılmış, bireysel olarak uygulanan 2–7 yaş arasındaki çocukların alıcı ve ifade edici sözel dil becerilerini ölçmeyi amaçlayan bir testtir. Alıcı Dil ve İfade Edici Dil olmak üzere iki alt testi içermektedir.

Ankara Artikülasyon Testi (AAT) (Ege, Acarlar ve Turan, 2004);  Test, 2–12 yaşlar arasındaki çocukların artikülasyon sorunlarını belirlemeye yönelik olarak tarama ve/ veya ayrıntılı değerlendirme/ terapi amacıyla kullanılmaktadır. AAT’de her ses sözcük başı, sözcük sonu; sözcük içi pozisyonlarda da hece başı, hece sonu ve iki ünlü arası olarak beş pozisyonda kullanılmaktadır.

Zihinsel engelli bireylerin tanımlanmasında üç temel özellik bulunmaktadır. Bunlar zihinsel işlevler, uyumsal davranışlar ve destek sistemlerdir.

Kavramsal beceriler

- Alıcı ve ifade edici dil

- Okuma ve yazma

- Kavram bilgisi

- Para kavramı

- Kendi kendine öğrenebilme

Sosyal beceriler

- Kişilerarası sorumluluk

- Benlik saygısı

- Kurallara uyma

- Saflık

- Kurallara uyma

Pratik beceriler

- Giyinme-soyunma, beslenme, tuvalet gibi günlük yaşam aktiviteleri

- Telefon kullanma, alışveriş yapma, yolculuk yapma gibi enstrumental aktiviteler

Bir bireyin zihinsel engelli sayılabilmesi için;

Zihinsel engelli bireylerin tanımlanmasında üç temel özellik bulunmaktadır. Bunlar zihinsel işlevler, uyumsal davranışlar ve destek sistemlerdir.

Kavramsal beceriler

- Alıcı ve ifade edici dil

- Okuma ve yazma

- Kavram bilgisi

- Para kavramı

- Kendi kendine öğrenebilme

Sosyal beceriler

- Kişilerarası sorumluluk

- Benlik saygısı

- Kurallara uyma

- Saflık

- Kurallara uyma

Pratik beceriler

- Giyinme-soyunma, beslenme, tuvalet gibi günlük yaşam aktiviteleri

- Telefon kullanma, alışveriş yapma, yolculuk yapma gibi enstrumental aktiviteler

Bir bireyin zihinsel engelli sayılabilmesi için;

Tarama, çocukların gelişimleri ve öğrenmeleri ile ilgili sorulara cevap vermede sürecin sadece ilk adımıdır. Doğru cevap B'dir.

Eğitsel tanılama ile çocuğun ne tür bir eğitim programına alınmasının uygun olacağına karar verilmektedir. Doğru cevap C'dir.

Özel gereksinimli çocukların aileleri engellilik konusu ile yüzleşmeleri sonucu çeşitli duygusal sorunlar yaşamaya başlamaktadırlar. Bunlar: • Engelli çocuğun ailede yarattığı stres, • Engellilik ile birlikte fiziksel, maddi ve psikolojik sorunlar, • Engelliliğin evdeki diğer çocuklar üzerinde yarattığı sorunlarla baş etme, • Ailelerin kendilerine destek olacak uzmanlarla karşılaşamaması, • Aile üyelerinin yakın çevresinin gösterdiği tepkilerin yarattığı stres, • Toplumun engellilik konusuna bakışı, olabilmektedir. Doğru cevap E'dir

Uzman-aile görüşmelerinde “öykü alma” özel gereksinimli çocukların erken müdahale çalışmalarında önemli bir adımdır. Öykü alımı; doğum öncesi süreç (annenin gebelik yaşı, genel sağlık durumu, gebelikte hastalık-enfeksiyon gibi sorunlar, intrauterin büyümenin gebelik haftası ile uygunluğu gibi), doğum (doğum, doğum şekli, doğumda bebeğin izlemi gibi) ve doğum sonrası süreci (bebeğin geçirdiği hastalıklar, anne sütü alma, gibi) kapsamaktadır. Doğru cevap B'dir.

Dinamik değerlendirme yaklaşımı, bireyin var olan becerilerini ve öğrenme potansiyelini ortaya koymaktadır. Değişken bir yapıya sahip olan bu değerlendirme yaklaşımı etkileşim odaklıdır. Dinamik değerlendirmede, değerlendirmeyi yapan kişi değerlendirilen beceriyi önce çocukla birlikte gerçekleştirir. Çocuğa değerlendirilen beceri ile ilgili bir ya da daha fazla sayıda örnek sunar. Ardından, örnek verilen beceride çocuğun bağımsız olarak sergilediği performansı izler. Dinamik değerlendirme genel olarak, “örnek sunulduğunda ya da fırsat verildiğinde mevcut performansta bir değişiklik oluyor mu?” sorusunun yanıtını vermektedir. Doğru cevap D'dir.

Morelock (1992) üstün yeteneği “normal olarak kabul ettiğimiz standartlardan hem nitelik hem de nicelik olarak farklı içsel deneyimler ortaya koyan ve ileri bilişsel becerileri içeren uyumsuz gelişim” olarak tanımlamıştır. Doğru cevap A'dır.

Seçilen araç çocuğun yaşına ve uygulamaya gereksinim duyulan ihtiyaca uygun olmalıdır.Doğru cevap C'dir.

IQ puanı 120 ile 125 arasında olan bir kişinin karmaşık aktiviteleri başarmaya ve çoğu mesleği yürütmeye yetenekli olduğunun düşünülmesine sebep olmaktadır. Doğru cevap D'dir.

WISC-R-Wechsler Çocuklar için Zekâ Ölçeği: Çocukların bilişsel gelişimlerini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş bir performans testidir. 6-16 yaş arası bireylere uygulanır ve uygulaması yaklaşık 1-1,5 saat sürer. Test, sözel ve performans becerilerini içeren 12 alt testten oluşmaktadır. Sözel beceri kategorisi altında genel bilgi, benzerlikler, aritmetik, sözcük dağarcığı, yargılama ve sayı dizisi, performans kategorisi altında ise resim tamamlama, resim düzenleme, küplerle desen, parça birleştirme, şifre ve labirentler alt kategorileri bulunmaktadır. Yönerge, sorular ve normları içeren test el kitabı, soru ve yanıt formları, çeşitli resim kartları ve küp bloklar gibi materyalleri bulunmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Dilin içerik özelliği kapsamında yer alan anlambilim (semantik), sözcüklerin ya da cümlelerin anlamlarına ilişkin kurallar sistemidir. Doğru cevap E'dir.