FOTOĞRAF KÜLTÜRÜ

Şimdiki zaman diliminde resmedilme konusu zaman kavramı açısından önemlidir. Bu anlamda geleneksel resmetme tekniklerine göre çok farklı bir durum söz konusudur. Bu bağlamda, zaman kavramı açısından an üzerinde durmak gerekir.

Bilindiği gibi karanlık kutunun, optik ve ışığa duyarlı yüzey açısından gelişmiş şekli fotoğraf makinesidir.  Fotoğraf makinesinin görüntü üretme sistemi karanlık kutuyla aynıdır. Bu durumda doğal olarak, fotoğraf makinesi yoluyla elde edilen görüntü için de aynı şeyleri söylemek gerekir, yani resmedilme eylemi an’ı ile resmedilen an çakışır. Konunun üzerinden yansıyarak gelen ışınlar, belli bir süre içinde fotoğraf makinesine ulaşır. Optik sistem yoluyla fotoğraf makinesinin içine giren ışık, yine belli bir süre içinde ışığa duyarlı yüzey üzerinde görüntüyü oluşturur.

Antik Yunan düşünürlerinden Aristoteles (İÖ 384-322) ünlü “Fizik” adlı eserinde zamanı; önce ile sonraya göre hareketin sayımı olarak tanımlar.  Bu tanımda zaman kavramı üç aşamada ele alınmıştır. Düşünür, önce hareketle ilişkili olarak zaman kavramını ele almıştır. Zamanın hareketle ilişkili olduğunu ancak farklı bir şey de olduğunu ifade etmiştir. İkinci aşamada ise zamanı hareket ilişkisi bağlamında, önce ve sonra durumlarına uygulamıştır.

Aristoteles şimdi kavramıyla ilgili önemli bir saptama yapar. Şimdi kavramını; şimdi, an ve şimdikian olarak belirtir.

Zaman kavramıyla ilgili olarak üzerinde durulması gereken önemli düşünür Aziz Augustinus (354-430) Ortaçağda yaşamıştır. Hıristiyan inancını bilimsel bir sisteme yapılandırmaya yönelik çalışmıştır. Ünlü İtiraflar adlı eserinde Tanrıyı merkez alan öğretisini ortaya koymuştur. İtiraflar kitabının XI. bölümü zaman kavramının incelemesine ayrılmıştır.

Öznel zaman psikolojik olarak hissedilir, hissediş zamanımızın ortaya koyduğu bir ölçü birimi yoktur. Bu durum, bireyden bireye göre değişir. Ölçülmesi mümkün değildir. Nicelikten çok niteliktir.

Levend Kılıç’ın fotoğraf ve zaman kavramlarına da değindiği eseri Fotoğraf ve Sinemanın Toplumsal Tarihi adlı kitabıdır.

Fotoğrafın sayısal döneminde ulaştığı durumla ilgili özel belirleme yapmak gerekir. Fotoğrafla ilgili olarak XXI. yüzyılda yaşanılan durum için Fotoğraf Ötesi, Post Fotoğraf denilmektedir.

Aziz Augustinus’a göre geçmiş ve gelecek zamanlar yoktur, şimdiki zaman vardır.  Düşünür şu vurgulamayı yapar; geçmişle ilişkili şimdiler, şimdiyle ilişkili şimdi ve gelecekle ilişkili şimdiler. Bu bağlam içinde yeniden şu soruyu soralım: Fotoğraf günümüzde ne yapar? Fotoğraf şimdiyi sunan bir ortamdır. Remediation döneminin teknolojileriyle birlikte şimdiyi, o şimdinin içindeki sürede yani şimdikian’da sunar

Sanatın ortamındaki fotoğraftan söz ediyorsak, zaman boyutu açısından önemli bir kavramı ifade etmek gerekir. Bu kavram ritim’dir. Nesnel zamandan başlayarak hissediş zamanına doğru fotoğrafa yansıyan şey ritimdir. Ritmi ortaya çıkartan şey ise, o fotoğrafın yarattığı zaman boyutudur.

Optik yoluyla yüzey üzerinde oluşturulan görüntü, resmedilen anda gerçekleşir böylelikle nesnenin şimdiki zamanını sunar. İlk kez Optik yoluyla görüntü Karanlık Kutu (Camera Obscura) adı verilen aygıt ile gerçekleştirilmiştir.

Fotoğrafın icadına giden süreçte karanlık kutu ilk kez optik yoluyla üç boyutlu dış gerçekliğin iki boyutlu yüzey üzerine aktarılmasını sağlamıştır. Ancak yüzey üzerine yansıtılan bu görüntü kalıcı bir görüntü olmayıp mercekten ışık girdiği sürece varlığını devam ettirmektedir. Fotoğraf ile fiziksel gerçekliğin bir eylemi ya da anı kalıcı olarak kayıt altına alınmaya başlanmıştır.

Aristoteles, Fizik adlı eserinde zamanı; önce ile sonraya göre hareketin sayımı olarak tanımlar. Düşünüre göre zaman parçalanamaz bir bütün değildir ve parçalardan oluşur. Aristoteles; önce, sonra ve an kavramları üzerinde durur. Bir hareketin öncesi ile sonrası algılandığında, zamanın geçtiği söylenebilir. Zaman, hareketten bağımsız olarak düşünülemez. Zaman, sonsuz olarak görülüyorsa bunun nedeni harekettir. Aristoteles, an kavramını şimdi olarak kullanmıştır. Şimdi ile iki farklı şeyi ifade eder; birincisi zamanın bir birimidir. İkincisi ise geçmiş ve gelecek arasındaki bölünmeyi göstermek için kullanılır. Yani gelecek ve geçmiş, şimdi ile tanımlanır.

Augustinus’a göre şimdiki zaman, bir ölçü birimidir. An denilen ve parçalara bölünmeyen o nokta, şimdiki zamanı oluşturur. Şimdiki zaman parçalara ayrılamayacak kadar küçüktür. Augustinus’a göre zaman gelecekten, olmayana doğru akıp gider. Bu süreç içinde geçmiş, şimdi ve gelecek etkileşim içindedir. Onun zaman incelemesinde şimdiki zaman yüceltilir, Augustinus’un geçmiş, şimdi ve gelecek olarak söz ettiği durum; zamanın oluşturduğu boyuttur, Zamanı kavrayabilmek için “an denilen parçacıklara bölünemeyen bir zaman noktasını” yani şimdiki zamanı kavramak gerekir. Şimdiki zaman geçmiş ve gelecek zaman gibi yayılıma sahip değildir. Öte yandan şimdiki zaman, geçmiş ve gelecek olarak çoğul bir olgudur. Düşünür, şimdiki zamanı üçlü zaman içinde ele alır. Bu bağlamda, Augustinus’a göre üç zaman vardır; geçmiştekilerle ilişkin şimdiki zaman, şimdikilerle ilişkin şimdiki zaman ve gelecektekilerle ilişkin şimdiki zaman.

Nesnel zaman kendimizden bağımsız olarak var olur. Öznel zaman ise nesnel zamanın süresi içindeki olayların niteliklerinin farklılığından kaynaklanan psikolojik olarak hissedilen bir algısıdır. Hissediş zamanın yüksekliği, nesnel zamanı aşar; ancak hissediş zamanımızın ortaya koyduğu bir ölçü birimi yoktur. Bu durum, bireyden bireye göre değişir. Bu nedenle öznel zaman nicelikten çok niteliktir. Bu bağlamda seçenekler değerlendirildiğinde evi fiziksel olarak iş yerine yakın olan bir kişinin yolda az vakit kaybettiğini düşünmesi fiziksel olarak ortaya konulan bir gerçek olduğu için nesnel zaman deneyimine aittir.

Şimdi bir an olarak belirlendiğinde, geçmiş ve gelecek içinde bir durum belirlenmiş olur. Bu belirlenen şimdi, gelecek iken şimdi yoluyla geçmiş olacaktır. Fotoğraf makinesi bu şimdiyi resmederken, başka bir ifade ile gelecekte bekleyen bir an, resmedilerek geçmiş olur. Fotoğrafı çekilen an, bitmiş olduğu artık geçmişte kaldığı için mazi yani geçmiş zaman olarak kabul edilir.

Nesnel zamandan başlayarak hissediş zamanına doğru fotoğrafa yansıyan şey ritimdir. Ritmi ortaya çıkartan şey ise, o fotoğrafın yarattığı zaman boyutudur. Bir fotoğraf özgün bir zaman boyutu yaratabiliyorsa, özgün bir ritmi de oluşturmuş demektir. Ritim sadece fotoğrafın ortaya çıkmasını sağlayan teknik ve estetik gereklilikler değildir. Bunların birlikteliğiyle ortaya çıkan nesnel ve hissediş zamanlarından oluşan zaman boyutudur. Günümüz fotoğrafçılarının artık tekniğin belirleyiciliğinden ve görsel estetiğin ön yargılarından sıyrılarak, zamanın boyutunun enerjisini yakalamaya çalışması gerekmektedir.

Fotoğraf geçmişteki şimdilerle ilişkilendirilir. İçinde bulunduğu anda yani kendi şimdisinde bir fotoğrafa bakan kişi, o fotoğrafın şimdisi olan geçmişe döner. Fotoğraf makinesi şimdiyi kaydeder, kaydettiği şimdiyi geçmiş olarak sunar. Fotoğrafın kaydettiği an, şimdiye ilişkin şimdiki zamandır. Kaydedildiği andan itibaren ise bu şimdi, artık mazi diye adlandırılan geçmişe ilişkin şimdiki zamandır.

Sanat eseri açısından yaklaşıldığında vurgulanması gereken noktayı izleyenin esere katılımı oluşturmaktadır. Bu bağlamda katılımın süresi o eserin öznel zamanını ortaya koyar. Bu bağlamda sözü edilen yoğunluk; bir resmin, heykel ya da fotoğrafın kaç kişi tarafından izlendiği değil, izleyenler üzerinde hangi yoğunlukta etki yarattığıyla ilgilidir. Bu durum öznel zamanın kısa ya da uzun hissedilmesini ortaya çıkartır.

Aristoteles Fizik adlı eserinde zamanı; önce ile sonraya göre hareketin sayımı olarak tanımlar. Her değişim ve hareket, zaman içinde olur. Şimdiki an ne ise şimdiki anın uzakta olanı yani gelecek de odur. Gelecek zaman da şimdiye aittir, daha önce ve daha sonra denildiğinde de zaman içinde olduğumuz anlaşılır. Her değişim ve hareket zaman içinde yer alır. Aristoteles’e göre zaman ve değişim yok edilemez.