FOTOĞRAF KÜLTÜRÜ

üç

harekettir

şimdiki zaman

an denilen parçacıklara

nesnel ve öznel zaman

öznel zaman

Remediation

ritimdir

nesnel zaman

psikolojik

Fotoğrafın varoluşu ışık yoluyla yüzey üzerine nesneleri resmetme konusuyla ilgilidir. Bu sürecin detayları fotoğrafın varoluşunu açıklar. Nesnelerin fiziksel varoluşlarının bir tür temsili olarak düşünüldüğünde, fotoğraf için üçboyutlu dünyayı ikiboyutlu yüzey üzerine resmetme aracı demek yanlış olmaz. Fotoğrafın resmetme tekniği teknolojinin değişmesine rağmen değişmemiştir. Değişen, fotoğrafın resmetme tekniğinin yöntemidir.

Resmedilen an ise mumların bir durumunun yüzey üzerinde ortaya çıkmasıdır. Bir başka örnekle açıklanırsa, bir insanın bakışı, fiziksel bir pozisyonudur. Resmedilen an çok kısa bir süreyi kapsar. Bir bakışın, duruşun oluşturduğu süredir. Yeniden geleneksel resmetme tekniklerine dönersek, örneğin tuval üzerine bir insanın belirli bir an’ını resmeden, bu belirlenmiş resmedilen an’ı, belirli bir süre içinde, örneğin altı saat içinde yapar. İşte bu altı saat, resmedilme eyleminin oluşturduğu süredir. Zaman kavramı açısından üzerinde durulması gereken konu şudur: Tuval üzerine resmedilirken, resmedilen an ile resmedilme eylemin süresi aynı olabilir mi? Yani insanın bir bakışının süresi (an’ı) ile resmedilme eylemi süresi bir an olarak eşit olabilir mi? Tabii ki olamaz. Geleneksel resmetme teknikleriyle böyle bir şeyi başarmak imkansız demek yanlış olmaz. Oysa optik yoluyla yüzey üzerinde mumların görüntüsünü oluştururken bu gerçekleşir. Başka bir deyişle mumların resmedilme eyleminin oluşturduğu süre, bir an’dır diyebiliriz. İşte bu an, mumların resmedilen an’ıdır. Bu basit süreç yoluyla yüzey üzerinde elde edilen görüntü, nesnenin şimdiki zamanını sunar. Merceğin önündeki mumların şimdiki zamanı, ışık hızıyla, görüntü olarak yüzey üzerinde oluşur. Bu nedenle, optik yoluyla yüzey üzerinde elde edilen bu görüntüler için nesnenin şimdisi denilebilir. Şimdiyi, kendi şimdisi içinde görüntü olarak ortaya çıkartan bir durum söz konusudur.

Optik yoluyla elde edilen bu görüntüyü sağlayan Karanlık Kutu (Camera Obscura) adlı aygıttır. İÖ V. yüzyılda Çinli filozof MOTİ (İÖ 470-391) Karanlık Kutu yoluyla yüzey üzerinde görüntü oluşturulmasından ilk söz eden kişidir. Karanlık Kutunun gelişimiyle ilgili olarak X. yüzyılın sonunda Arap bilim adamı İbnü’l Heysem’i (İS 965-1039/40) ve İngiliz Roger Bacon’ı (1220-1292) anmak gerekir. Işık yoluyla yüzey üzerinde hayali görüntü elde etmenin aygıtı olan karanlık kutu, fotoğraf makinesinin de atasıdır. Günümüzde XXI. yüzyılda bile yüzey üzerinde görüntü oluşturan aygıt ve ortamlardan söz edildiğinde Karanlık Kutu yine belirleyicidir.

Antik Yunan düşünürlerinden Aristoteles (İÖ 384-322) ünlü Fizik(1) adlı eserinde zamanı; önce ile sonraya göre hareketin sayımı(2) olarak tanımlar. Bu tanımda zaman kavramı üç aşamada ele alınmıştır. Düşünür, önce hareketle ilişkili olarak zaman kavramını ele almıştır. Zamanın hareketle ilişkili olduğunu ancak farklı bir şey de olduğunu ifade etmiştir. İkinci aşamada ise zamanı hareket ilişkisi bağlamında, önce ve sonra durumlarına uygulamıştır. Zaman, hareketle ilişkili bir şeydir ve bu bağlamda önce ve sonra olarak belirtilen ise zamandır. Aristoteles’in zaman tanımında, hareketin sayısını belirlemesi açık bir şekilde görülür. İşte bu da üçüncü aşama olan önce ve sonra ilişkisini sayılaştırmaktır. Zaman, önceye ve sonraya göre hareketin sayısıdır.

Antik Yunan düşünürlerinden Aristoteles (İÖ 384-322) ünlü Fizik(1) adlı eserinde zamanı; önce ile sonraya göre hareketin sayımı(2) olarak tanımlar. Bu tanımda zaman kavramı üç aşamada ele alınmıştır. Düşünür, önce hareketle ilişkili olarak zaman kavramını ele almıştır. Zamanın hareketle ilişkili olduğunu ancak farklı bir şey de olduğunu ifade etmiştir. İkinci aşamada ise zamanı hareket ilişkisi bağlamında, önce ve sonra durumlarına uygulamıştır. Zaman, hareketle ilişkili bir şeydir ve bu bağlamda önce ve sonra olarak belirtilen ise zamandır. Aristoteles’in zaman tanımında, hareketin sayısını belirlemesi açık bir şekilde görülür. İşte bu da üçüncü aşama olan önce ve sonra ilişkisini sayılaştırmaktır. Zaman, önceye ve sonraya göre hareketin sayısıdır.

Düşünüre göre zaman parçalanamaz bir bütün değildir ve parçalardan oluşur. Aristoteles şimdi kavramıyla ilgili önemli bir saptama yapar. Şimdi kavramını; şimdi, an ve şimdikian olarak belirtir. Şimdi, birbirinden ayrı bir anlamda bağımsız olan an’lardan oluşur. Bu an’ların sözünü ettiğimiz an’ı ise şimdikian’dır, yani fotoğrafçılık terimiyle 1/1000 gibi bir örtücü değeriyle çekilen fotoğrafın kaydettiği an’dır. Aristoteles; önce, sonra ve an kavramları üzerinde durur. Bir hareketin öncesi ile sonrası algılandığında, zamanın geçtiği söylenebilir. Zaman, hareketten bağımsız olarak düşünülemez. Zaman, sonsuz olarak görülüyorsa bunun nedeni harekettir.

Zamanı bir çizgi üzerinde akıyor olarak düşünürsek (tersini söyleyenlerde vardır) bu çizgi bir biri ardına gelen doruk an’lardan oluşur. Augustinus’a göre bunlar birbiri ardı sıra bekleyen şimdilerdir. An’ların oluşturduğu boyut içinde zamanı algılarız. İnsanlar için iki tür zaman söz konusudur. Biri saat zamanı diğeri ise hissedilen zamandır. İki tane farklı 1 dakika düşünelim; 1 dakika dişçi koltuğunda, 1 dakika sevgilinizin yanında. Saat zamanı olarak iki olaydaki süre aynıdır. Hissediş zamanı olarak iki mekândaki 1 dakikalık süre farklıdır. Dişçi koltuğundaki 1 dakika saatler gibi hissedilirken, sevgilinizin yanındaki 1 dakika saniye gibidir, yani bu zaman dilimlerinden biri uzun, diğeri ise kısa olarak algılanır. 1 dakika denildiğinde, ölçülen bir saat zamanı nesnel bir durum söz konusudur. Bunun hissedilişi ise psikolojik, öznel bir durumdur. İşte bu duruma hissedilen zamana, psikolojik zaman ya da öznel zaman denir.

Nesnel zaman bir tiyatro oyununda ya da film gösterisinde kolaylıkla görülebilir. Bu eserlerin başlama ve bitişi arasındaki süre bellidir, bu nedenle nesnel zaman belirgin bir durumdur. Bir filmin süresi o filmin nesnel (saat) zamanını gösterir. Bu anlamda, bir film yönetmeni için saat zamanıyla sınırlı bir ortam söz konusudur. Yönetmen bu süre içinde kendini ifade etme durumundadır.

Fotoğraf makinesi için şimdiki zamanı sunan aygıt demiştik. Fotoğraf makinesinin resmetme süresi, saniyenin çok küçük bir süresinde gerçekleşir. Bu kısa sürenin bile bir başlama ve bitiş an’ı vardır. Bu nedenle fotoğrafın resmetme süreci, saat zamanı yani nesnel zamanla ilgilidir. Öte yandan ortaya çıkan fotoğrafın, bir saat zamanı yoktur. Yani bir fotoğrafın bir tiyatro ya da müzik eseri gibi bir başlama ve bitiş süresi yoktur. Bu anlamda izleyen için fotoğrafın bir saat zamanı söz konusu değildir (fotoğrafın özel kullanım durumu hariç). Fotoğraf bir nesnel zaman ürünüdür, ancak sonuç olarak ortaya çıkan fotoğrafın psikolojik yani hissediş zamanı vardır. Fotoğraf makinesi bir şeyin şimdisini resmederken, yüzey üzerindeki fotoğraf hissediş yani psikolojik zamanı oluşturur. Bu yönüyle fotoğraf makinesi öznel zaman, hissediş zamanı oluşturmanın da aygıtıdır. Hissediş zamanı, fotoğrafın psikolojik olarak hissettirdikleriyle ilgilidir. Bunu sağlayan da fotoğraf makinesinin kendine özgü resmetme tekniğiyle ilgili mekanik sistemleri ve görsel estetik öğeleridir.

Sözü günümüz fotoğrafına getirirsek, fotoğrafın sayısal döneminde ulaştığı durumla ilgili özel belirleme yapmak gerekir. Fotoğrafla ilgili olarak XXI. yüzyılda yaşanılan durum için Fotoğraf Ötesi, Post Fotoğraf denilmektedir. Fotoğrafın bulunuşundan başlayarak 1900’lü yılların sonuna kadar, fotoğraf tek bir ortam (medium) olarak yaşam içinde yer almıştır. 1900’lü yılların sonunda bu ortamlar birleştirilerek çokluortam olarak kullanılmışlardır. Daha sonra ise yani günümüzde Remediation diye adlandırılan yeni bir durum yaşanmaktadır. Bu yeni durumda, her bir ortam başka ortamların içine girerek yeni ortamlar oluşturmuştur.

Fotoğrafın şimdiki zamanı üreterek çoğaltması teknolojiyle ilgili bir konudur. Hem fotoğrafın optik yoluyla resmetmesi hem de sayısal teknolojinin sağladıklarıyla, şimdiki zamanın yüzey üzerinde görüntü olarak üretilmesi içinde sözü edilen konular nesnel zamanın bir parçasıdır. “Fotoğraf neyi anlatır?” ya da “iyi-kötü fotoğraf nedir?” diye sorulduğunda ya da sanatın ortamında fotoğraf denildiğinde, hissediş zamanına yani öznel zamana yönelmek gerekir. Her fotoğraf karesi bir oluş durumudur. Fotoğrafı çekilen nesne açısından fiziksel durum, üçboyutlu olmadan çıkarak, ikiboyutlu bir görüntü durumuna gelir. Işığa duyarlı yüzey açısından boş durumda olan yüzey, çekilen fotoğrafla kaplanır duruma gelir. Bu oluş durumu günümüzde remediation döneminin olanaklarıyla biçimlendirilir. Fotoğrafın diğer yapısal özellikleri de bu oluş durumunu biçimlendirir. Tabii ki fotoğrafçının bizzat kendisi ve belirlediği konu ve bakış açısı da bu oluş durumu için önemlidir. Fotoğrafı ortaya çıkartan diğer özellikleri de eklemek mümkündür. Bunların hepsi bir fotoğraf karesinde bir araya geldiğinde, o fotoğrafla ilgili fotoğrafik enerji ortaya çıkar. Fotoğrafı oluşturan bu öğelerin hissettirdiği, fotoğrafik enerji yoluyla; fotoğrafın algılaması gerçekleşir. Bu uzun, kısa ya da yüzeysel olabileceği gibi derinlemesine de olabilir. Fotoğrafa katılabilirsiniz ya da uzak durursunuz. Bütün bunlar, fotoğrafa bakan kişinin yaşantısıyla birleştiğinde hissediş zamanı ve hissediş zamanıyla ilgili bir ölçü ortaya çıkar.

Fotoğrafik enerji denildiğinde, bir fotoğrafın estetik yani algılama duygusu yoluyla hissettirdiği enerji anlaşılır. Sanatın ortamındaki fotoğraftan söz ediyorsak, zaman boyutu açısından önemli bir kavramı ifade etmek gerekir. Bu kavram ritim’dir. Nesnel zamandan başlayarak hissediş zamanına doğru fotoğrafa yansıyan şey ritimdir. Ritmi ortaya çıkartan şey ise, o fotoğrafın yarattığı zaman boyutudur. Bir fotoğraf özgün bir zaman boyutu yaratabiliyorsa, özgün bir ritim de oluşturmuş demektir. Ritim sadece fotoğrafın ortaya çıkmasını sağlayan teknik ve estetik gereklilikler değildir. Bunların birlikteliğiyle ortaya çıkan nesnel ve hissediş zamanlarından oluşan zaman boyutudur. Günümüz fotoğrafçılarının artık tekniğin belirleyiciliğinden ve görsel estetiğin önyargılarından sıyrılarak, zamanın boyutunun enerjisini yakalamaya çalışması gerekmektedir.