FOTOĞRAF KÜLTÜRÜ

“Sıcak araçlar”, alıcı durumundaki­ i­nsana daha çok bi­lg­i i­leterek onun dış gerçeği­ algılamasında kendi­ tasarım gücünü kullanmasına hi­ç gerek bırakmayan araçlardır. “Soğuk araçlar” ­ise alıcının yani­ izleyicin­in, di­nleyi­ci­ni­n, sey­irci­ni­n dış gerçekliği­ algılayabi­lmesi­ için kendi­ tasarım gücünü çok canlı tutmasını gerekti­ren araçlardır. Bunlar b­ilgi­ iletme açısından zeng­in olmayan, yeters­iz b­ilg­i ileten araçlardır.

Doğal olarak insan iki gözüyle, tek gözünden gördüğünden daha fazlasını görür. Bu bir sınırlandırmadır. İki gözle görülen görüş alanı, optik yoluyla bakış yaparken daralır.

Bu anlamda üzerinde durulan konu, geleneksel fotoğrafçılıktır. Yani ışığa duyarlı yüzey olarak filmin kullanıldığı fotoğraf yöntemidir. Teknolojik gelişmeler sonucunda ortaya çıkan yeni fotoğraf yöntemleri de geleneksel yapı üzerine inşa edilmiştir.

Ünlü iletişim kuramcısı Marshall Mcluhan  “İleti­şi­m Araçlarını Anlama” adlı çalışmasında iletişim araçlarının insan uzuvlarının uzantısı olduğunu öne sürmüştür. Demiryolu ayaklarımızın, telefon konuşma sistemimizin teknolojik bir uzantısıysa, fotoğraf makinesi de insan gözünün uzantısıdır.

İnsanın fotoğraf makinesiyle olan ilişkisinde göz temel belirleyicidir. Aygıt insan gözün bir uzantısı gibi işler. İnsan gözünün yapısı bir fotoğraf makinesine benzer.

Fotoğraf makinesi optik yoluyla kopyalama yapar. Bu kopyalama işlemi, Fox Talbot’un buluşuyla birlikte mekanik olarak çoğaltılabilen bir kopyalama olmuştur. Fotoğraf makinesinin ürettiği negatif görüntü çoğaltılabilir bir görüntü olmuştur.

Le Gras’da Pencereden Görünüm adlı helyograf­ 1827 yılına aittir. Fotoğraf tarihçileri tarafından ilk fotoğraf olarak kabul edilir ve Joseph N­céphore N­épce (1765-1833) tarafından çekilmiştir. Bu fotoğraf 20.3x16.5 cm. boyutlarındadır. Helyografi adı verilen bir tür baskı tekniği yoluyla elde edilmiştir.

Niépce de taşbaskı tekniğiyle resim çoğaltma isiyle ilgileniyordu; ancak kendisinin resim yapma yeteneği çok azdı. Taşbaskı için hazırlanacak olan kalıba istenilen nitelikte resim çizemiyordu. Işte bu nedenle, desenleri ve resimleri taşın yüzeyine çizim yapmadan aktarabilmenin yolunu aramaya yöneldi.

Rejlander, hayatın iyi ve kötü ahlak anlayışlarını resmetmiştir. Bu fotoğraf (78.7x40.6 cm.) otuz ayrı negatiften oluşur. Üst üste baskı tekniğiyle yapılmıştır.

Talbot’nun buluşunun en önemli özelliği negatif görüntüdür. Kâğıt üzerindeki negatif görüntü bir kez sabitleştikten sonra, ışıktan hiç etkilenmiyor ve sonsuz sayıda pozitif kopya yapmaya olanak sağlıyordu.

Fotoğraf makinesi ortaya çıkana kadar insanoğlu, yüzey üzerine bir şeyi resmetmek için resim geleneğinin verdikleriyle sınırlı kalmıştır. Bunun anlamı şudur: İnsan eli doğru- dan işin içindedir. İnsan, gözleriyle gördüklerini ellerini kullanarak yüzey üzerine aletler yardımıyla resmetmiştir. Resmeden kişinin görme duyusu açısından bakıldığında ise çıp- lak göz söz konusudur. Çıplak göz, resmeden kişinin gözlerinin önünde hiçbir alet, aygıt yani teknoloji olmaksızın konuyu görmesidir. Bir ressam çıplak gözüyle konusunu görür ve elleriyle kullandığı kalemler, fırçalar yoluyla da yüzey üzerine resmeder.

Fotoğraf makinesi, mekanik bir teknoloji olarak fotoğrafçının gözünün önünde yer alır, elle yönlendirilerek de kendiliğinden yüzey üzerine resmeder. Fotoğraf makinesi üç yapısal temelden oluşur. Öncelikle fotoğraf makinesi içine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı kutu- dur. Bu kutunun içinde yeteri kadar ışık ve optik yoluyla gelen ışığı ideal görüntüyü sağla- yacak şekilde kontrol eden pozlama ve netleme sistemleri bulunmaktadır. Ayrıca, içerisinde optikten gelen ışığın oluşturduğu görüntüyü kaydetmeyi sağlayan ışığa duyarlı yüzey yer alır. Bu anlamda üzerinde durulan konu, geleneksel fotoğrafçılıktır. Yani ışığa duyarlı yüzey olarak filmin kullanıldığı fotoğraf yöntemidir. Teknolojik gelişmeler sonucunda ortaya çı- kan yeni fotoğraf yöntemleri de geleneksel yapı üzerine inşa edilmiştir. Örneğin, renkli fotoğraf ya da sayısal fotoğraf yöntemleri geleneksel yapının belirleyici özelliklerini taşır.

Fotoğraf makinesiyle birlikte ortaya çıkan resmetme anlayışı, insan tarafından kumanda edilen mekanik bir sistemin resmetme anlayışıdır. Bu makine o kadar hızlı bir şekilde yüzey üzerine resmeder ki, hiçbir insan eli onun hızına erişemez. Fotoğraf makinesi resmetmeyi insan uzuvlarından, yani insan elinin gücünden kurtarmıştır.

Kanadalı iletişim kuramcısı. Kitle iletişimi konusunda üzerinde çok tartışılan eserler vermiştir. McLuhan’a göre iletişim araçları (media), insanın gücünü ve etkinliklerini teknoloji ile uzatan her şeydir. Böylece alışılmışlığın dışında iletişim araçları içine tekerlekten televizyona, kitaptan telgrafa her türlü alet ve aracı sokar. İletişim araçları kavramı geniş bir anlamı içerir. Tekerlek ve yol ne ise televizyon, kitap, fotoğraf ve sinema aynı şeydir.

McLuhan toplumsal gelişme açısından önemli işlevler yüklediği iletişim araçlarını kendisine göre bir sınıflandırmaya tabi tutar. O, iletişim araçlarını Amerikan Caz Müziğinden esinlenerek “sıcak” (hot) ve “soğuk” (cool) araçlar olarak gruplandırır. Sıcak araç, soğuk araç ayrımı McLuhan’ın “ileti, iletişim aracının kendisidir” sloganı kadar ünlüdür. “Sıcak araçlar”, alıcı durumundaki insana daha çok bilgi ileterek onun dış gerçeği algılamasında kendi tasarım gücünü kullanmasına hiç gerek bırakmayan araçlardır. “Soğuk araçlar” ise alıcının yani izleyicinin, dinleyicinin, seyircinin dış gerçekliği algılayabilmesi için kendi tasarım gücünü çok canlı tutmasını gerektiren araçlardır. Bunlar bilgi iletme açısından zengin olmayan, yetersiz bilgi ileten araçlardır. Sıcak araçlar; yazı, basılı yayınlar, radyo, sinema (çizgi film dışında). Soğuk araçlar; söz, ideografik yazı, çizgi film, telefon, televizyon. McLuhan bu genel sınıflandırması içinde iletişim aracı olarak “fotoğraf ”ı sıcak bir araç olarak görmektedir. Düşünüre göre fotoğraf, dış gerçekliği algılama açısından görme duyusuyla insanın algıladığı işaretlerden hareket edersek izleyicisine bütün bilgiyi sunar.

Optik yoluyla elde edilen bir görüntünün kendine özgü niteliği vardır. Bunlara bir anlamda görüntünün özellikleri de diyebiliriz. Bu özellikler şunlardır:

Optik yoluyla elde edilen görüntüler, bir aygıtın eseridir. Görüntü, optik yoluyla olur. Gerçekleştiren ise fotoğrafı çekendir. Fotoğrafçı mekânı gözler, mekânın bir parçasını belirler, konumlanır ve görüntüyü kaydeder. Fotoğrafçı bunları yaparken, kendinden birçok şeyi bu sürece katar.

Bir nesnenin optik yoluyla elde edilen görüntüsü, gözle görülen gerçeğinden farklı bir durumdur. Fotoğraf makinesinin verdiği görüntü az ya da çok yanılsama ve yanıltmacaya neden olur. Fotoğraf makinesiyle elde edilen ikiboyutlu görüntüler; optiğin neden olduğu yansımaları ve hatta yanıltmacaları içerir. Kullanılan optiğin fiziksel yapısına bağlı olarak bu durum değişir. Örneğin, optiğin odak uzaklığı farklılaştığında, görüntünün yanılsama olarak ortaya çıkardığı derinlik algılaması farklılaşır. Yine nesneye farklı odak uzaklıklı optikle farklı konumlardan bakmak, nesnenin boyutuyla ilgili yanıltmacaya neden olur.

Fotoğraf çeken, optik yoluyla resmeden kişi, iki gözüyle gördüğü dünyayı, tek gözüyle optikten bakarak resmeder. Doğal olarak insan iki gözüyle, tek gözünden gördüğünden daha fazlasını görür. Bu bir sınırlandırmadır. İki gözle görülen görüş alanı, optik yoluyla bakış yaparken daralır.

Fotoğrafçı sadece optiğin sağladığını resmeder, yani görüntünün sınırları dışına çıkamaz. Optiğin görüntü olarak vermediği bir şeyin fotoğrafı çekilemez. Bu anlamda fotoğrafçının durumu ressamdan çok farklıdır. Optik yoluyla yapılan yönlendirmeler vardır; örneğin pozlamayla ilgili kontroller gibi. Bu kontrollerin hiçbiri bir ressamın nesneleri tuvalin üzerine yerleştirmesine benzemez.

Bu şekilde fotoğraf makinesi bir konu ya da nesneye yakından bakarak onun bir detayını gösterir. Ağaçlarla kaplı geniş bir araziden bir ağacın ya da bir çiçeğin detayının, yanmakta olan binanın alevlere direnen kapısı, bir caddedeki trafik akışında dalgın bir şekilde yürüyen genç bir kadın gibi detay fotoğraflardır. Bu anlamda, fotoğraf makinesi optiğin sunduklarıyla sınırlıdır. Belirlenen detay da fotoğrafı çekenin belirlediğidir. Fotoğrafı çekenin seçip belirlediği şey, fotoğrafın konusudur. Fotoğrafçı bir konuyu görür, konunun içine girerek bir öğeyi belirler ve fotoğraf olarak resmeder.

Film yüzeyine bir görüntü pozlandığında, film yüzeyi üzerindeki gümüş bromür tanecikler üzerinde görüntü resmedilir. Filmin üzerinde bu görüntü vardır; ancak gözle görülemez. Görüntü filmin duyarlı yüzeyine kaydedilmiştir, yani teknik olarak bir görüntü vardır, ancak görülemez. Varoluş süreci tamamlanmamıştır. Bir başka deyişle, görüntünün gerçek olma süreci tamamlanmamıştır. İşte bu nedenle, bu görüntüye gizli görüntü yanilatent Image adı verilir.

Macar ressam, fotoğrafçı ve Bauhaus Okulu profesörü. Rus Konstrütktivizm akımı içinde yer alan (1920’ler) Sovyet sanatçıları endüstriyel malzemeleri içerik bağlamında sanat nesnesi olarak kullanmışlardır. Faktura yani sanatın nesnesinin biricik özelliği olarak belirlenen bu olgu Moholy-Nagy’i etkilemiştir. Teknolojinin sanatla olan ilişkisi konusuyla ilgilenmiştir. Döneminin modern teknolojilerini sanatın ortamında kullanarak önemli bir yenilik ortaya koymuştur. Çoğaltılarak yayılan sanat eserlerine önem vermiştir. Bu şekilde sanatçıların insanların algılamalarını değiştirerek sosyal bir değişme hatta devrime neden olacaklarını belirtmiştir. 1923 yılında Alman Güzel Sanatlar Okulu Bauhaus’a katılmıştır. Sanat eserinin bir tür bir tasarım ürünü olduğu görüşünü Moholy-Nagy eserlerine de uygulamıştır. Bir tasarım sonucunda ortaya çıkmış eserler üretmiştir. Görsel öğeleri etkin olarak kullandığı eserleriyle XX. yüzyıl güzel sanatlarını özellikle de uygulamalı sanatları etkilemiştir.

Fotoğraf alanında Moholy-Nagy’ın birinci derecede önem verdiği konu ışık olmuştur. Fotoğraf makinesi kullanmadan, ışık ve ışığa duyarlı yüzeyden hareket ederek “fotogram” olarak adlandırılan çalışmaları yapmıştır. Bir nesneyi fotoğraf kağıdının üzerine koyup pozlayarak yüzey üzerinde optiği kullanmadan görüntü elde eden çalışmalar yapmıştır. Fotoğraf makinesiyle gerçekçi fotoğraflar çekmiştir. Kendine özgü çalışmalarından biri de foto-kolajlardır. Aynı çerçeve içinde birden çok görüntüyü bir araya getirerek yeni bir anlatım yolu ortaya koymuştur.

Fotoğrafın çoğaltılabilir olması öteden beri tartışılmıştır. Fotoğraf açısından da çoğunlukla olumsuz bir durum olarak değerlendirilmiştir. Niépce’in 1827 yılında elde ettiği ilk helyograf levha, fotoğrafın resmetme aracı olarak ortaya çıkışıdır. Daguerre 1839’da fotoğrafın bulunuşunu resmîleştirmiştir. Niépce ve Daguerre yeni bir resmetme tekniğinin aracını bulan kişilerdir. Fox Talbot ise, 1841’de negatiften hareket ederek, mekanik çoğaltma teknolojisi olarak fotoğrafı yeniden ortaya çıkartan kişidir. Talbot’un yaptığı da fotoğrafın çoğaltım teknolojisi olarak yeniden bulunuşudur.

Tapınak Bulvarından Görünüm adlı bu fotoğraf Louis Jacques Mandé Daguerre (1787-1851) tarafından Paris’te çekilmiştir. Fotoğrafın çekim tarihi olarak 1833 ya da 1839 yılı verilmektedir. Daguerre, bu fotoğrafı Dagerreyotip (Daguerreotype) adı verilen bir yöntemle çekmiştir.

İÖ V. yüzyılda Çinli filozof Mo Tİ (İÖ 470-391) karanlık kutuda iğne deliğinden giren ışığın, ters görüntü oluşturduğundan ilk kez söz etmiştir. Mo Tİ bu aygıta, ışığın toplandığı iğne deliği nedeniyle, Toplanma Yeri ya da Kapalı Değerli Oda adını vermiştir.

Hayatın İki Yolu adlı fotoğraf Oskar Gustave Rejlander (1813-1875) tarafından çekilmiştir. Belli ki Rejlander, Victorya dönemi resimlerine özenerek bu fotoğrafı çekmiştir. Bu fotoğraf, fotoğraf tekniğini kullanarak resim üretmek olarak değerlendirilebilir. Rejlander, hayatın iyi ve kötü ahlak anlayışlarını resmetmiştir. Bu fotoğraf (78.7x40.6 cm.) otuz ayrı negatiften oluşur. Üst üste baskı tekniğiyle yapılmıştır. Fotoğrafın resmetme tekniğinin ortaya çıkardığı bir anlatım biçimidir. Rejlander, resmedeceği konuyu otuz parçaya ayırarak fotoğraflamıştır. Daha sonra bu otuz ayrı fotoğrafı birleştirerek tek bir fotoğraf elde etmiştir. Bu birleştirme işlemi sonunda elde edilen son fotoğrafta, farklı farklı ortamlarda çekilmiş olan negatiflerdeki insanların ve nesnelerin tek bir fotoğraf şeklinde bir araya getirilmesi incelik gerektiren bir iştir. Rejlander bu şekilde, fotoğrafın tekniğini, zanaatkâr olarak çok yetkin bir şekilde kullanmıştır. Tabii ki bu fotoğrafla ilgili olarak, fotoğrafın gerçeği kaydetme yönü çok belirgindir. Bu karmaşık süreç içinde fotoğrafın yaratıcı yönü ikinci planda kalmıştır.