FOTOĞRAF KÜLTÜRÜ

İçine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı bir kutu.Bu kutunun bir yüzündeki deliğin, üzerine gelen ışığı toplayarak içine aldığı ve kutunun içinde, deliğin tam karşısında görüntü oluş- turduğu bir yüzey. Bu basit aygıt, İÖ V. yüzyılda Çinli bilim adamı Mo Ti’den (İÖ 470-391) beri bilinmektedir. Öte yandan Öklit (İÖ 365-300), Aristoteles (İÖ 384-322) ve daha sonra Roger Bacon (1220-1292), R. Gemma Frisius (1508- 1555), Leonardo da Vinci (1452-1519) gibi bilim adamları ve sanatçılar bu aygıttan söz etmişlerdir. Bir başka deyişle, görmeyle ilgili olarak karanlık kutu üzerinde durmuşlardır. X. yüzyılın sonu XI. yüzyılın başında Arap bilim adamı İbnü’l Heysem (935-1039/40) ise ışığı toplayarak görüntü üreten bu aygıtın çalışma sistemini ilk olarak açıklamış ve aygıtı uygulamalı bir deneyde kullanmıştır.

İbnü’l-Heysem karanlık kutunun çalışma sistemini belirlemiştir. Üç boyutlu nesnelerin, yüzey üzerinde iki boyutlu olarak ortaya çıkartılması en çok da ressamların ilgisini çekmiştir. Bu yönüyle bakıldığında, karanlık kutu iyi ve kolay kullanılan bir kopyalama aygıtıdır. Bu anlamda en ünlü ressam Hollandalı Johannes Vermeer olmuştur. Giovanni Batista Delta Porta, resim yapmak isteyenlere karanlık kutuyu bir aygıt olarak önermiştir. Leonardo ise ortaya çıkan görüntünün niteliğiyle ilgilenmiştir. Bir nesnenin ışık yoluyla yüzey üzerindeki görüntüsünün nesnenin temsili olduğunu Leonardo belirlemiştir.

Locke insanla ilgili iç ve dış duyular olarak iki farklı durumdan söz ediyor. Işık dışardan karanlık kutuya girerek, aygıtın içinde görüntü oluşturur. Bu anlamda iki şeyden söz etmek gerekir; dışarısı ve içerisi. Dışarısı, karanlık kutunun önündeki nesnedir. İçerisi ise bu nesneden gelen ışık yoluyla karanlık kutu içinde oluşan görüntü- dür. Görüntü bize bu dışardaki dünyayı içeri alarak sunar. Karanlık kutu içinde oluşan görüntüyü yani iç durumu belirleyen iki şey vardır: İlki dışardaki nesnenin içinde bulunduğu koşullardır. Bunun kadar önemli olan ikinci şey ise karanlık kutu ve onu kullanan kişidir. Bu anlamda karanlık kutu, Locke’a göre bir hüküm verme rolüne sahiptir. Aygıt dışarıya karşı emreden konumundadır. Karanlık kutuyu kullanan kişi, dış dünyadaki dilediği şeyi içeriye alır, istemediğini içeri almaz yani görüntü alanı içine koymaz. İnsan gözü metaforu Descartes, ters çevirme ve ideoloji Marx ve Engels, bilincin odası ise Nietzsche'Nin kullanmış olduğu metaforlardır.

Marx ve Engels eserlerinde, materyalist tarih anlayışının özü toplumsal varlık ve toplumsal bilinç konusunu açıklarken, karanlık kutuyu bir metafor olarak kullanırlar. John Locke  insan bilgisinin alanlarını ve bilginin ulaşabildiği derinlikleri araştırırken, ikinci kitabın XI. bölümünde insan zihninin ayırt etme ve bunları seçme yetisi üzerinde durur. Zihnimizin bu işlemini açıklarken karanlık kutu metaforunu kullanır. Descartes, insan gözünün optik çalışma sistemiyle karanlık kutu arasında deneye dayalı bir ilişki kurmuştur. İbnü’l-Heysem ise metafor kullanmamış olup açıklamalarında karanlık kutunun çalışma sistemini belirlemiştir. Karanlık kutu metaforunu Friedrich Nietzsche birçok kere kullanmıştır. Karanlık kutunun içine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı odası, hiyerarşi içinde bir güç sistemine işaret eder.

Giovanni Batista Delta Porta (1535?-1615) ünlü eseri olan Doğa Büyüsü (1558; Magia Naturalis) adlı çalışmasında ele almıştır. Resim yapmak isteyenlere karanlık kutuyu bir aygıt olarak önermiştir. Karanlık kutuyu insan gözüyle ilişkilendiren René Descartes (1596-1650) insan gözüyle bu aygıt arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Bir anlamda, insan gözünün karşısına yine bir görme düzeni oluşturan aygıtı, incelemiştir. Descartes, La dioptrique (1637) adlı eserinde bu karşılaştırmaya değinmiştir. Karanlık kutuyla ilgili yaygın olarak bilinen bir metafor da John Locke (1632-1704) tarafından yapılmıştır. Locke ünlü İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme (1690; An Essay Concerning Human Understanding, adlı eserinde, insan bilgisinin alanlarını ve bilginin ulaşabildiği derinlikleri araştırırken, ikinci kitabın XI. bölümünde insan zihninin ayırt etme ve bunları seçme yetisi üzerinde durur. Zihnimizin bu işlemini açıklarken karanlık kutu metaforunu kullanır. Nietzsche’nin karanlık kutu metaforu, eski bir yöntemi yeni bir durumu açıklamak şeklinde değerlendirilir. Felsefede eski bir kavrama yeni bir anlam kazandırmak olarak da adlandırılır. Nietzsche, Putların Alacakaranlığı (1888; Götzen-Dämmerung) adlı eserinde bu duruma değinir. Alman İdeolojisi yazarları Marx ve Engels ideolojilerin ortaya çıkışı ve yeniden üretimi bir tür karanlık kutunun görüntüsü gibi ters çevirme durumudur. İdeolojiler, gerçeği baş aşağı, ters yüz olmuş olarak sunarlar. Bu durum da, düşünürlere göre toplumsal yaşam ve tarihsel koşullardan kaynaklanır, insan bilincinden kaynaklanmaz. Ters dönmüş bilinç durumu, karanlık kutunun ürettiği görüntüye benzer ve düzeltilmesi gerekir.

Locke insan bilgisinin alanlarını ve bilginin ulaşabildiği derinlikleri araştırırmıştır.René Descartes, karanlık kutuyu insan gözüyle ilişkilendiren René Descartes insan gözüyle bu aygıt arasındaki ilişkiyi araştırmıştır. Hollandalı Johannes Vermeer başyapıt niteliğini taşıyan birçok eserini karanlık kutu yoluyla üretmiştir. İbnü’l Heysem aslında karanlık kutuyu ışınlarına doğrusal olarak yapıldığını deneysel olarak ispatlarken kullanmıştır. İtalyan düşünür, Giovanni Batista Delta Porta ünlü eseri olan Doğa Büyüsü adlı çalışmasında ele almıştır. Resim yapmak isteyenlere karanlık kutuyu bir aygıt olarak önermiştir. Karanlık kutunun verdiği görüntünün konturlarını kalemle çizin ve daha sonra da boyayın demeye getirmiştir. Düşünür, 1558 yılında çıplak gözle görmeye alternatif olarak yeni bir görme durumunu vurgulamıştır.

Karanlık kutuyu metafor olarak kullananlar söze hep şöyle başlamışlardır: Karartılmış bir oda ve bu odaya küçük bir delikten giren ışık, delikten giren ışığın kutunun içinde, beyaz bir kayıt üstüne düşen görüntüsü. Bu yapı içindeki temel öğeler şunlardır: Aygıt olarak karanlık kutu, resmedilen nesne yani aygıtın dışarısı, görüntü yani aygıtın içerisi, aygıtın görüntü üretmesini sağlayan delik, bütün bu sistemin çalışmasını sağlayan ışık ve kullanan kişi. Bu süreç kullanılarak bir konuya yönelme durumunda, yeni bir görme söz konusu olur.

Karanlık kutunun boyutunu küçültmek ya da büyütmek, deliğin çapını daraltmak ya da genişletmek, kullanılan optiğin odak uzaklığını değiştirmek vb. teknik düzenlemeler gerçekliğin görüntüde değişmesine neden olur. Eğer bir gerçeklik durumu var ise bu, optik yoluyla ortaya çıkartılan bir şeydir. Karanlık kutunun ve optiğin olanak ve sınırları gerçekliği belirleyen temel öğe haline gelmiştir. Aygıtları kullanan kişinin rolü yoktur diyemeyiz. En basit aygıt karanlık kutudan en gelişmiş olan cep telefonuna kadar her aygıt için belirgin bir teknik süreç söz konusudur. Bunu da kontrol eden, aygıtı kullanan kişidir. Evet, fiziksel gerçeği yüzey üzerine aygıt kaydeder, ancak bunu yönlendiren ise aygıtı kullanan kişidir. Tarihsel olarak, insanın teknolojiyi tanıdıkça ona yön verdiği açıkça görülmüştür. Yeni görme düzeni, kendi içinde bu sorunu yeniden gündeme getirmiştir. Optik yoluyla fiziksel gerçeklerin yüzey üzerinde ortaya çıkartılması durumu da, insanın teknolojiyle olan ilişkisidir. Optik yoluyla elde edilen gerçeğin yanılsama ve yanıltmaca olarak değerlendirme yapması söz konusudur. Örneğin, karanlık kutuda boyut değiştiğinde ya da ışığı toplayan deliğin çapı değiştiğinde, görüntünün niteliğiyle birlikte derinlik etkisi de değişir ve algılamada yanılsama etkisi ortaya çıkar. Bu etki kullanılan odak uzaklığı farklılaştığında daha belirgin olarak ortaya çıkar. Aynı şekilde bir nesneyle farklı konumlardan bakmak, nesnenin boyutuyla ilgili yanıltmacaya neden olur.

İnsanoğlu tarihsel olarak tek olan bir şeyi değerli kavramıyla özleştirmiştir. Tek olan bir şey, her zaman kendine özgü bir değere sahip olmuştur. Bu nedenle de, üretilen bir şeyin tek olması ona, özel ve ayrıcalıklı bir durum kazandırmıştır. Tarihsel olarak bakıldığında, bir insan tarafından üretilmiş olan her hangi bir şey, bir başkası tarafından kopyalanmıştır. Aynı şeyin bir benzeri üretilerek, ilk üretilmiş olan şeyin çoğaltılması yapılmıştır. Çıplak gözle görme düzeni içinde yüzey üzerine yapılan bir resim ile karanlık kutu yoluyla yapılan, bu farklı durumu açıklar. Çıplak gözle yapılan tek olmasına karşın, karanlık kutu yoluyla yapılan ise yeniden üretilmesidir. Optik yoluyla resmetmek, yeniden üretimle ve çoğaltma özelliğiyle gelişmiştir. Özellikle yaratıcı insanlar, karanlık kutunun kopyalama, yeniden üreterek çoğaltma özelliğini yeni yapılar içinde kullanmışlardır.

Görüntüyle ilgili konuşulan her şeyin doğrudan ya da dolaylı olarak ışıkla ve optikle ilgisi vardır. Hele ki karanlık kutuyla başlayan bir gelenekten söz ediyorsak, optik ve optik yoluyla bakış yani optik bakış belirleyici bir durum olarak karşımıza çıkar. Aygıt yoluyla insan gözünün önüne gelen, aslında, bir optik sistemdir. Bu bağlamda şunu sormak gerekir: Optik sistem yoluyla bakmak kendine özgü sınırlamaları içerir mi? Evet içerir. Boş tuvali bir yüzey olarak düşünün. Bu tuvalin üzerinde bir resim yer almadıkça, tuval ikiboyutlu boş bir yüzeydir. Karanlık kutunun görüntü oluşturan yüzeyi için de aynı şey geçerlidir. Bu boş yüzey, tuvalden farklı bir sınırlılığa sahiptir. Karanlık kutunun yapısına bağlı olarak değişebilen bir gerçek söz konusudur. Yatay ve dikey sınırları belli bir çerçevedir. Görüntü bu sınırlı çerçeve içinde üretilir ve görüntü boyutu bu sınırlı alanda oluşur.

X. yüzyılın sonu XI. yüzyılın basında Arap bilim adamı İbnü’l Heysem (935-1039/40)  ışığı toplayarak görüntü üreten bu aygıtın çalışma sistemini ilk olarak açıklamış ve aygıtı uygulamalı bir deneyde kullanmıştır. Doğru cevap C seçeneğidir.

İbnü’l-Heysem, Karanlık Kutuyla ışığın hareket halinde olduğunu belirlerken, Leonardo ise ortaya çıkan görüntünün niteliğiyle ilgilenmiştir. Bir nesnenin ışık yoluyla yüzey üzerindeki görüntüsünün nesnenin temsili olduğunu Leonardo belirlemiştir. Doğru cevap A seçeneğidir.

John Locke, insan bigisinin alanlarını ve bilginin ulaşabildiği derinlikleri araştırırken, ikinci kitabın XI. bölümünde insan zihninin ayırt etme ve bunları seçme yetisi üzerinde durur. Zihnimizin bu işlemini açıklarken karanlık kutu metaforunu kullanır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Nietzche'nin karanlık kutu genellemesi; sanat-bilim, bilinçdışı-bilinç, karanlık-aydınlık karşıtlığını ortadan kaldırmaya yöneliktir. Çünkü her biri kendi karanlık odasında aynı eylemi gerçekleştirmektedir. Her şey karanlıkta ise ortada olan hiçbir şey yoktur. Bu şekilde Nietzsche ikili karşıtlıklar içinde, kendi düşünce sistemine göre, bir tersine çevirme işlemi yapar. eğidir.

Bu yapı içindeki temel öğeler şunlardır: Aygıt olarak karanlık kutu, resmedilen nesne yani aygıtın dışarısı, görüntü yani aygıtın içerisi, aygıtın görüntü üretmesini sağlayan delik, bütün bu sistemin çalışmasını sağlayan ışık ve kullanan kişi. Bu süreç kullanılarak bir konuya yönelme durumunda, yeni bir görme söz konusu olur. Doğru cevap E seçeneğidir.

İnsanların anlayışları, düşünceleri karşılıklı zihinsel ilişkileri, onların maddi davranışlarının dolaysız ürünü olarak ortaya çıkar.Bu noktada yapılan vurgulama; insanların anlayışları, düşünceleri ve üretici güçleri sınırları içindedir. Marx ve Engels bu durumu bir tersine çevirme işlemi olarak görür ve bu durumu açıklamak için, toplumsal yasam içinde insanın durumuyla karanlık kutunun görüntü oluşturma sistemini karşılaştırarak çıkarımda bulunurlar.Doğru cevap A seçeneğidir.

Yeni görme düzeniyle ilgili olarak 1800’lü yılların ilk çeyreğinden itibaren fotoğrafın belirleyiciliği söz konusudur. Öte yandan sunu da unutmamak gerekir, fotoğraf ne teknik ne de içerik olarak bu yeni görme düzeninin başlangıç noktasını oluşturmaz. Fotoğraf daha ortada yok iken karanlık kutu, bu yeni görme düzenini hazırlamıştır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Yukarıdakilerin hepsi yeniden görme düzeninin özelliklerindendir. Doğru cevap E seçeneğidir.

İçine ışık sızdırmayan dört tarafı kapalı bir kutu.Bu kutunun bir yüzündeki deliğin, üzeine gelen ışığı toplayarak içine aldığı ve kutunun içinde, deliğin tam karşısında görüntü oluşturduğu bir yüzey. Bu basit aygıt, IÖ V. yüzyılda Çinli bilim adamı Mo Ti’den (IÖ 470-391) beri bilinmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.