Bitkilerde Hastalık Kavramı ve Hastalık Oluşumunu Etkileyen Faktörler

Bitkilerdeki hastalık nedenleri ve tedavi yolları ile ilgilenen bilim dalı “Fitopatoloji”dir. 

Fitopatoloji 4 bilim dalından meydana gelmektedir. Bunlar; Mikoloji, Bakteriyoloji, Viroloji ve Herbololojidir.

Fitopatolojinin görevi bitki hastalıklarını, bunların sebeplerini, korunma ve mücadele yollarını araştırmaktadır.

Bitkisel üretimdeki kayıplar iki şekilde olmaktadır:
1. Üretim, hasat ve işleme sırasında ürünlerin nicelik ve nitelikleri bakımından uğradığı kayıplar,
2. Üretime olan etkisi hemen veya birkaç yıllık bir devrenin sonunda arazi bozulması nedeniyle ortaya çıkan kayıplardır.

Bitki hastalıkları ekonomiyi birkaç yönden etkilemektedir.
• Bitkiyi öldürüp verimi düşürür.
• Bitkiyi zayıflatıp kalitesini dolayısıyla pazar değerini düşürür.
• Hastalıkla mücadelede kullanılan yöntemler büyük işgücü gerektirir ve kullanılan kimyasalların yüksek fiyatlı olması maliyeti arttırır.
• İlaçların kalıntıları yararlı miroorganizmaları olumsuz yönde etkiler ve çevre kirliliğine neden olur.

Bitki hastalıklarının incelenmesini kolaylaştırmak için bunların belli bir düzen içerisinde tertip edilmesi gerekir. Bunun için çeşitli kriterler kullanılabilinir.
• Bitki hastalıkları bazen neden oldukları belirtilere göre; kök çürüklükleri, meyve çürüklükleri, yaprak lekeleri, solgunluk, kanser, yanıklık, külleme, pas vb. gibi gruplandırılmaktadır.
• Hastalığın ortaya çıktığı bitki organına göre; kök hastalıkları, yumru hastalıkları, gövde hastalıkları, yaprak hastalıkları, meyve hastalıkları, tohum hastalıkları gibi gruplandırılmaktadır.
• Etkiledikleri ürün grubuna göre; tahıl hastalıkları, sebze hastalıkları, meyve hastalıkları, bağ hastalıkları, çayır hastalıkları, süs bitkileri hastalıkları vb. olarak gruplandırılmaktadırlar.

Hastalanmayı oluşturan biotik ve abiotik faktörleri inceleyen bilim dalına etioloji denilmektedir.

Bulaşıcı olmayan hastalıkları meydana getiren etken çevre şartlarıdır. Cansız olan bu etkenlerin neden olduğu hastalıklara abiotik hastalıklar veya fizyolojik hastalıklar da denilmektedir. Bu hastalıklar;
• Çok düşük veya çok yüksek sıcaklığın neden olduğu hastalıklar
• Toprak neminin çok düşük veya çok yüksek olmasının neden olduğu hastalıklar
• Aşırı ışıklanma veya ışık yetersizliğinin neden olduğu hastalıklar
• Oksijen eksikliğinin neden olduğu hastalıklar
• Hava kirliliğinin neden olduğu hastalıklar
• Besin elementi noksanlığının neden olduğu hastalıklar
• Mineral toksisitesinin neden olduğu hastalıklar
• Toprak asitliği veya alkaliliğinin neden olduğu hastalıklar
• Pestisit toksisitesinin neden olduğu hastalıklar
• Yanlış kültürel işlemlerin neden olduğu hastalıklar

Hastalanmayı oluşturan biotik ve abiotik faktörleri inceleyen bilim dalına etioloji denilmektedir. Cansız hastalık nedenlerine fizyojen, canlı hastalık nedenlerine ise patojen adı verilmektedir.

Bitkilerde hastalık meydana gelmesinde gerekli olan üç unsur vardır;
1. Canlı veya cansız hastalık etkenleri
2. Konukçu bitki
3. Çevre koşulları

Konstitüsyon: Bitkilerdeki kalıtsal nitelikteki ortak fizyolojik yapı.

Bitkinin bir veya daha fazla çevre şartlarının etkisi ile bir patojenin saldırısına önceden elverişli hale gelmesine predispozisyon denilmektedir.

Dayanıklılık bitkinin hastalık etmenine karşı direnç göstermesidir. Bu direnç, belirli bir hastalığa hiç yakalanmama şeklinde ortaya çıkıyor ise buna “bağışıklık” (immunite) denilmektedir.

Patates geç yanıklığı, elma kara lekesi, bağ küllemesi ve vahşi ateş hastalığı gibi birçok önemli bitki hastalığı bitkilerin yetişme döneminde yüksek nispi nem olan veya yoğun yağış alan bölgelerde görülür ya da bu bölgelerde hastalık şiddeti yüksek olur.

Elma kara lekesi hastalığında patojenin gelişmesi için gerekli optimum sıcaklık (18 ila 23°C) olduğunda yaprak ve meyve üzerinde en az 9 saat sürekli ıslaklık olması gerekmektedir.

Patateslerde geç yanıklık (Phytophthora infestans) hastalığının gelişmesi için serin koşullar uygundur ve bu hastalık kuzey yarım kürede veya subtropik bölgelerde sadece kışın görülmektedir.

Fusarium solgunluğu, domates ve patateste bakteriyel solgunluk gibi diğer bazı hastalıklar için ise yüksek sıcaklıklar uygundur ve bu hastalıklar sıcak alanlarda özellikle subtropik ve tropik bölgelerde görülürler.

Tütünde siyah kök çürüklüğü hastalığı için gerekli olan sıcaklık kaç 17 ila 23 °C dir.

Bitkilerde hastalık üç faktörün interaksiyonu ile meydana gelmektedir. Bunlar;
• Hassas bir konukçu
• Virulent bir patojen
• Uygun çevre koşullarıdır.

Endemik hastalıklar da küçük bir bölgede çıkar ve başka bölgelere yayılma eğilimi göstermezler. Eskiden beri o bölgede bulunduğu halde zaman zaman yükselişler gösterirler. Hastalığın bu karakterine endemik adı verilir.