Başabaş ve Kaldıraç Analizleri

Başabaş noktası, kâr ya da zararın söz konusu olmadığı, başka bir deyişle kârın sıfır
olduğu satış miktarı veya tutarını ifade eder.

Başabaş analizinin amacı, işletmenin başabaş olduğu faaliyet noktasının saptanmasıdır. Başabaş noktası, işletmenin ne kâr ne de zarar ettiği faaliyet noktasıdır. Bu noktada, toplam satış gelirleri toplam maliyetlere eşittir.

Başabaş analizi, geçmiş dönemlere ait finansal tablolara dayandığından, statik
bir analiz yöntemi olarak nitelendirilebilir. Ancak bu analiz ile gelecek dönemlerde ne gibi değişikliklerin ortaya çıkabileceği konusunda tahminler yapmak mümkün olduğundan analizin dinamik bir niteliğinin de olduğunu belirtmek gerekir.

Finans yöneticisi başabaş analizi ile faaliyet giderlerini karşılayacak satış seviyesinin ne olduğunu ve belirli satış seviyelerinde ortaya çıkacak kâr miktarının ne olacağını belirlemeye çalışır. Başabaş analizinin amacı, işletmenin başabaş olduğu faaliyet noktasının saptanmasıdır. Başabaş noktası, işletmenin ne kâr ne de zarar ettiği faaliyet noktasıdır. Bu noktada, toplam satış gelirleri toplam maliyetlere eşittir.

Başabaş analizinin dayandığı varsayımlar şunlardır:

Değişkenler arasındaki ilişki kısa dönemlidir.
• Değişken giderler belirli bir süre üretim miktarı ile orantılı olarak değişir. Yani birim başına değişken gider sabit kalmaktadır. Buna karşılık birim başına sabit giderler ise değişkendir.
• Birim satış fiyatı, kabul edilen dönem içinde değişmemektedir.
• Analizi kapsayan dönem için belirlenen faaliyet hacmi değişmemektedir.
• Üretilen miktarın tamamı satılmaktadır. Diğer bir ifadeyle stoklama yoktur.
• İlgili dönemde girdi maliyetlerinde bir değişme söz konusu değildir.
• Analizin yapıldığı dönem içinde üretim faktörlerinin verimliliği değişmemektedir.

Değişken giderler, üretim ve satış hacmine bağlı olarak değişen giderlerdir. Bu grup giderler üretim ve satış hacmine bağlı olarak artar ya da azalır. Hiç üretim yapılmadığında değişken giderler sıfır seviyesindedir.

Sabit giderler, üretim ve satış hacmindeki farklılaşmalardan etkilenmeyen giderlerdir. Amortisman giderleri, kira giderleri, vergiler ve faiz giderleri gibi giderler bu grup giderlere örnek olarak verilebilir.

İşletmelerin minimum nakit bulundurma zorunluluğu ya da eldeki likiditenin fırsat maliyetinin olduğu düşünüldüğünde, nakit harcamaları karşılayacak bir satış hacmi belirlenmek istenebilir. Söz konusu satış düzeyi, nakit başabaş noktası olarak adlandırılır

İşletmenin birden fazla ürün ya da hizmet üretip sattığı durumda, başabaş noktasının hesaplanması için işletmenin bütününü temsilen bir değişken gider oranının hesaplanması gerekir. Bu durumda değişken gider oranı, her bir ürünün satış toplamı içerisindeki ağırlığı ve değişken gider oranına bağlı olarak ağırlıklı ortalama değer olarak hesaplanır.

Finans yöneticileri için kısa vadeli planlamalarda kullanabilecekleri bir araç olarak başabaş analizinin başlıca kullanım alanları şu şekilde sıralanabilir:
• Firmanın, zarara uğramaması için ulaşılması gerekli iş hacmi düzeyinin saptanması,
• Çeşitli üretim düzeylerinde birim maliyetlerinin hesaplanması,
• Çeşitli çalışma düzeyleri için firmanın işletme sermayesi gereksiniminin tahmini,
• Değişken giderler, sabit giderler ve/veya birim satış fiyatlarındaki değişikliklerin, firmanın kâra geçiş noktası ve toplam kârına olabilecek etkilerinin incelenmesi,
• En kârlı ürün türlerinin seçilmesi, üretim bileşiminin değiştirilmesi,
• Asgari satış fiyatının belirlenmesi,
• Kâr hedeflerine ulaşılması için gerekli iş hacminin saptanması,

• Firmanın üretim kapasitesinin artırılması halinde, böyle bir büyümeyi haklı kılacak satış hacminin belirlenmesi,
• İşletmenin tevsii yatırımına ihtiyacı olup olmadığının belirlenmesi,
• Yeni yapılacak yatırımlarda, risk derecesini veya emniyet marjını dikkate alarak, asgari üretim kapasitesinin ne olması gerektiğinin saptanması,
• Firmanın izleyeceği üretim, fiyat, yatırım politikaları konusunda alınacak kararlara yardımcı olması,
• Kâra geçiş için önceden tahmin edilen iş hacmi ile firmanın kâra geçiş noktasına fiilen ulaştığı iş hacmi arasında karşılaştırmalar yapılarak, faaliyetlerin kontrol edilmesi, firmanın izlediği politikaların ve yönetiminin değerlendirilmesi.

Başabaş analizinin oldukça yaygın bir kullanım alanı olmakla birlikte, analizde kullanılan varsayımların geçerliliği konusunda bazı eleştiriler vardır ve bu eleştiriler şu şekilde özetlenebilir:
• Faaliyet giderlerinin sabit ve değişken giderşeklinde ayrılması kolay değildir.
• Üretim ve satış hacminin eş olması sıklıkla karşılaşılan bir durum değildir.
• Birim satış fiyatının üretim miktarından bağımsız ve sabit olması ancak tam rekabet koşullarında mümkündür.
• Analizde kullanılan veriler geçmiş ve mevcut duruma bağlı olarak oluşmuş veriler olup, gelecekte değişmeyeceklerini varsaymak, geleceğin belirsizliğini dikkate almama sonucunu doğurmaktadır.

Başabaş analizine ilişkin anlatımlarımızda üretim ve satış hacmine bağlı olarak toplam gelir ve toplam giderlerin farklılaşacağını varsaydık. Gerçekte ise üretim ve satış hacmindeki farklılaşmalar toplam gelir ve toplam giderlerde eş seviyede farklılaşmaya yol açmaz. Çoğu durumda üretim ve satış hacmi arttıkça toplam gelir daha düşük seviyede artış sergiler.

Faaliyet giderleri içerisinde sabit nitelikte giderlerin olması faaliyet (iş) riskinin kaynağını oluşturmaktadır. Bunun nedeni, sabit giderlerin üretim miktarından bağımsız olmasıdır.

Faaliyet kaldıracı, sabit giderler ile değişken giderler arasında ilişki kurarak sabit giderlerin nereye kadar kabul edilebileceğini araştıran bir analiz tekniğidir.

Faaliyet kaldıracı ile analizden amaç, belirli bir üretim düzeyinden sonra üretim arttığında kârdaki artışları ortaya koymaktır.

Faaliyet kaldıracı derecesi, satışlardaki değişime karşı faiz ve vergi öncesi kârların (FVÖK) göstereceği değişim seviyesini ifade eder.

İşletmenin üretim ve satış miktarı başabaş seviyesine ne kadar yakınsa, faaliyet kaldıracı derecesi o kadar büyük olmaktadır. Başabaş noktasına ulaşmadan önce faaliyet kaldıracı derecesi < 0 iken, başabaş noktasının üstünde üretim ve satış seviyelerinde faaliyet kaldıracı derecesi > 0 dır. Başabaş noktası için faaliyet kaldıraç derecesinin değeri sonsuza yaklaşırken, üretim ve satış miktarındaki artışa bağlı olarak faaliyet kaldıracı derecesi düşmektedir.

Faaliyet kaldıracı derecesinin, faaliyet giderleri içerisindeki sabit nitelikteki giderlerin seviyesine bağlı olduğu görülmektedir. Buna göre, sabit giderleri nispeten yüksek olan işletmelerin faaliyet kaldıraç derecesi de nispeten yüksek olacaktır. Bir işletmenin toplam giderleri içerisinde sabit ve değişken giderlerin nispi ağırlığı işletmeden işletmeye farklı olur.

Finansal kaldıraç, işletmenin belirli bir dönemde borçlandığı varsayımıyla, borçların kârlılığı ne ölçüde etkilediğini ortaya koymak için yararlanılan bir analiz tekniğidir.

Yabancı kaynak kullanan işletmeler, kullanılan yabancı kaynak seviyesine bağlı olarak bir finansman riski ile karşı karşıyadırlar. Finansal riskin göstergesi ise finansal kaldıraç derecesidir.

Faaliyet ve finansal kaldıraç derecesine bağlı olarak hesaplanabilecek kaldıraç derecesine birleşik (toplam) kaldıraç derecesi denir. Birleşik kaldıraç derecesi, satış hacmindeki bir değişmenin hisse başına kârlarda ne seviyede bir değişmeye yol açacağını ifade eder.