Öz Kaynaklar

 Muhasebenin temel kavramlarından “kişilik” kavramı gereği; birinci kişi işletme, ikinci kişi ve kişiler işletme sahip veya sahipleri, üçüncü kişiler ise bunların dışında kalan (işletme dışındaki) kişilerdir.

Öz kaynaklar, işletme sahip ya da sahiplerinin işletmeye sermaye olarak verdiği değerler ile
işletmenin faaliyetleri sonucu elde edilen ve henüz işletmeden çekilmemiş olan tüm kaynakları
kapsar. Bu kaynaklar için VUK’da “öz sermaye” Türk Ticaret Kanunu (TTK)’nda “ana sermaye” ve TDHP’de “öz kaynak” terimleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır .

Bilanço eşitliği yaklaşımına göre öz kaynaklar, işletmenin toplam net varlıkları ile toplam borçları arasındaki olumlu farktır

TDHP göre özkaynaklar: 

5 ÖZ KAYNAKLAR
50 Ödenmiş Sermaye
52 Sermaye Yedekleri
54 Kâr Yedekleri
57 Geçmiş Yıllar Kârları
58 Geçmiş Yıllar Zararları (-)
59 Dönem Net Kârı (Zararı) olarak bölümlendirilmiştir. 

Ödenmiş Sermaye, ortakların şirkete koymayı taahhüt ettikleri esas sermayeden, ödemiş oldukları tutarı gösterir. Buna göre ödenmiş sermaye, esas sermaye ile ödenmemiş sermaye arasındaki farktır.
Esas sermaye (taahhüt edilmiş sermaye); bir şirketin ortakları tarafından işletmeye verilecek değerlerin toplam tutarıdır. Nominal sermaye olarak da bilinen bu sermayenin tamamı veya bir kısmı işletmeye ödenmiş olabilir.

Ödenmemiş sermaye (ortakların sermaye taahhüt borçları); esas sermayenin, henüz işletmeye ödenmemiş olan kısmını gösterir. Başka bir ifadeyle işletme ortaklarının vermeyi taahhüt ettiği fakat henüz işletmeye ödemediği sermaye borçlarıdır.

Ödenmiş sermaye ise; esas sermayeden ödenmemiş sermayenin çıkarılmasıyla bulunur ve ortakların işletmeye ödediği sermaye yatırım tutarını ifade eder. TDHP’de sermaye ile ödenmemiş sermaye için ayrı ayrı hesap yer almasına rağmen ödenmiş sermaye tutarını gösteren bir hesap bulunmamaktadır. Tekdüzen hesap planında 

50 ÖDENMİŞ SERMAYE
500 Sermaye
501 Ödenmemiş Sermaye (-)
502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları
503 Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları (-)

hesapları yer almaktadır. 

Sermaye hesabının tutarı, bireysel işletmelerde (adi ortaklıklarda) istendiği anda ve herhangi bir resmi işleme gerek olmaksızın değiştirilebilir. Ancak Ticaret şirketlerinde sermaye üçüncü kişiler
açısından büyük önem taşıdığından, tutarın değiştirilmesi bir takım hukuki işlemlerin yerine getirilmesine bağlıdır.

Bireysel işletmelerde (adi ortaklıklar) sermaye olarak konulan değerlerin saptanması sonucunda ve bu değerlerin ilgili aktif hesaplara yazılmaları karşılığında, “500 Sermaye” hesabının alacak tarafına kayıt yapılır. Bu tür işletmelerde sermaye, işletme sahibinin işletmeye koyduğu varlıklar ile yüklendiği borçlar arasındaki farktan (SERMAYE = VARLIKLAR – BORÇLAR) oluşur. Bireysel işletmelerde sermaye taahhüdü dikkate alınmaz.

Ticaret şirketlerinde ise ortaklar tarafından taahhüt edilen sermaye tutarı “500 Sermaye” hesabının alacak tarafına kaydedilirken, “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabının borç tarafına kayıt yapılır. TDHP’de ticaret şirketleri esas alınarak düzenleme yapılmıştır. Ticaret şirketlerinde sermaye ortakların taahhüdü karşılığında oluşacağından, taahhüt edilen tutar “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabının borç tarafına kaydedilirken, “500 Sermaye” hesabının alacak tarafına kaydedilir. Her türlü sermaye artırımında aynı işlem tekrarlanır.

Sermayenin oluşumu sırasında kullanılan “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabının kalanı, şirketler açısından ortaklardan olan sermaye karşılığı alacakları ifade ederken, ortaklar açısından ise şirkete olan sermaye taahhüt borçlarını göstermektedir. “500 Sermaye” hesabının kalanı ile bu hesabın kalanı arasındaki
fark, ortakların fiilen ödedikleri sermaye tutarını (Ödenmiş Sermaye) gösterir. Hesap, aktif karakterli olup
kalanı pasifte sermaye hesabının altında eksi (-) olarak yer alır. Bu şekilde bilançoda, Ödenmiş Sermayenin
net olarak görünmesi sağlanmış olur.

 Sermaye Yedekleri; hisse senedi ihraç primleri, hisse senedi iptal kârları gibi sermaye hareketleri sonucunda oluşan, öz kaynakları işletme faaliyetleri sonucunda yaratılan kârın dışında artırabilen ve henüz sermayeye eklenmemiş tutarların kaydedildiği hesapların yer aldığı gruptur. Bu bakımdan sermaye yedekleri 

• İhraç edilen hisse senetlerinin nominal değerinden daha yüksek bir değerler satılmasından doğan farklar,
• Sermaye taahhüdünü yerine getirmeyen ortağın, hisse senetlerinin iptali ile ortaya çıkan kârlar,
• Varlıkların yeniden değerlemesine bağlı olarak ortaya çıkan artışlardır.

Hisse senedi ihraç primleri, sermaye artırımı nedeniyle yeni çıkarılan hisse senetlerinin nominal fiyatının üzerinde bir fiyatla (başa başın üstünde bir fiyatla) satışından oluşan kârlardır.
Bu kârlara emisyon primi denilmektedir. Hisse senetlerinin nominal değerleri ile ihraç değeri arasındaki olumlu fark ödenmiş sermaye dışında bir değerdir ve ortakların tümüne ait bir sermaye anlamına gelir.

Anonim şirketlerde ortaklar, kuruluş esnasında ya da sermaye artırımı dolayısıyla taahhüt ettikleri borçlarını yasal süre içinde ödemek zorundadırlar. TTK’ya göre sermaye taahhüdünü yerine getirmeyen ortağın hisse senetleri iptal edilerek yeni ortak alımı için yeni hisse senetleri satışa sunulabilir. Satışa sunulan yeni hisse senetleri, iptal edilen hisse senetlerinin nominal değerinin üzerinde bir değerden satıldığında aradaki olumlu fark hisse senedi iptal kârını ifade eder. Diğer bir ifadeyle iptal edilen hisse senetlerinin nominal değeri ile satış fiyatı arasındaki fark, eski ortağın ödediği tutardan fazla ise bu tutar “521 Hisse Senedi İptal Kârları” hesabında bir yedek olarak muhafaza edilir.

 Kâr Yedekleri; kanun hükümleri uyarınca ayrılan birinci ve ikinci tertip yedek akçelerden oluşan yasal yedekleri, şirket ana sözleşme hükümleri çerçevesinde ayrılan yedek akçelerden oluşan
statü yedeklerini ve işletmenin yetkili organlarınca ayrılması kararlaştırılan yedek akçelerin yer aldığı olağanüstü yedekler ile özel fonları içerir. Kâr yedeklerinin ortak özelliği, işletmenin önceki dönemde elde ettiği kârlardan ayrılmış olmalarıdır.

Sermaye şirketleri her yıl dönem net kârından kanunda belirtilen bir kısmını, yasal yedek akçe olarak ayırmak zorundadırlar. Yedek akçe ayırmak zorunda olan şirketler, birinci tertip ve ikinci tertip yedek akçe olmak üzere iki tür yasal yedek ayırırlar. Sermaye şirketlerinin, her yıl safi kârlarının %5’ini (yirmide biri) ödenmiş sermayenin beşte birini buluncaya kadar yedek akçe olarak ayırmaları zorunludur. Buna I. Tertip Yedek Akçe (Genel Kanuni Yedek Akçe) denir. Diğer taraftan pay sahiplerine dağıtılan birinci temettü tutarı (ödenmiş sermayenin %5’i) kârdan düşüldükten sonra, kârdan pay alacak kişilere dağıtılması kararlaştırılan kârın %10’nu ise II. Tertip Yedek Akçe olarak tanımlanmaktadır.

TTK’ya göre şirket ana sözleşmesinde, kanunların emrettiğinden daha fazla yedek ayrılması hükmünün yer alması mümkündür. Şirketin kuruluş ana sözleşmesinde, yasal yedekler dışında yedek ayrılmasına
ilişkin hükümler yer alıyorsa, bu hükümler çerçevesinde ayrılan yedekler Statü Yedekleri olarak adlandırılmakta olup ayrılmaları için yasal zorunluluk yoktur

Şirket genel kurullarının belli bir amaç için kullanılmak üzere işletmenin elde ettiği kârdan ayırdığı “Yatırım Fonu”, “Sermaye İtfa Fonu” (İmtiyazlı şirketlerde), “Yatırım İndirimi Fonu” gibi yedekler ile bir duran varlığın satışında ortaya çıkan ve yenilemede kullanılacak “Yenileme Fonu”, özel fonlar olarak nitelendirilir. Özel fon kapsamında belirli amaçlar için kullanılmak üzere kârdan yedek ayrıldığında, kârdan ayrılan diğer yedeklerde olduğu gibi “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabının borç tarafına kayıt yapılırken, “549 Özel Fonlar” hesabının alacak tarafına kayıt yapılır. Özel fon ayrıldığı özel amaç için kullanıldığında ise borç tarafına kayıt yapılarak kapatılır.

“570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabı, önceki yılın net kârının kaydedildiği “590 Dönem Net Kârı” hesap tutarının bu hesabın alacak tarafına aktarılmasıyla açılmaktadır. Kârın; yedeklere aktarılması, ödenecek temettü olarak ayrılması, işletme sahibinin ya da ortaklarının hesabına aktarılması, önceki dönem zararlarına mahsup edilmesi veya özel fon oluşturulması gibi kullanım biçimine göre “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabının borç tarafına kayıt yapılarak hesap kapatılır.

Bu hesap, geçmiş faaliyet dönemlerinde ortaya çıkan dönem net zararlarının izlendiği hesaptır. “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabı, önceki yıllara ait zarar tutarlarının; yedeklere, daha sonraki yılların kârlarına ya da sermayeye mahsup edilerek kapatılmasına kadar izlenmesi için oluşturulmuştur. Aktif karakterli pasifi düzenleyici bir hesap olduğu için öz kaynaklarda azalmayı temsil eder ve bilançoda öz kaynaklardan indirim (-) biçiminde gösterilir. “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabı, faaliyet dönemini zararla kapatıp bu zararı “591 Dönem Net Zararı (-)” hesabına kaydeden işletmeler, yeni dönemin başında bu hesaptaki tutarı “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabının borç tarafına aktarmasıyla açılmaktadır. Hesap, zararın izleyen dönem kârlarına, yedeklere ya da sermayeye mahsubu veya zararın ortaklara dağıtılması durumlarına bağlı olarak alacaklandırılarak kapatılır.

İşletmenin faaliyet dönemine ait vergi sonrası net kâr tutarı “590 Dönem Net Kârı” hesabında izlenir. İşletmenin tüm gelir ve giderlerini kaydettiği hesaplar dönem sonunda, bir gelir tablosu hesabı olan “690 Dönem Kârı veya Zararı” hesabına aktarılarak kapatıldıktan sonra, eğer bu hesap alacak kalanı verirse, bu kalan işletmenin vergi öncesi kârını (Dönem Kârı) gösterir. İşletme kurumlar vergisi mükellefi ise hesaplanan vergi ve diğer yasal yükümlülükler bu tutardan düşülerek bulunan net kâr, “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabına aktarılır. İşletme kurumlar vergisi yükümlüsü değilse, “690 Dönem Kârı veya Zararı” hesabının kalanı doğrudan “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabına aktarılır.
“692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabının alacak kalanı (net kârı ifade eder), hesabın borçlandırılarak kapatılması karşılığında, bu hesaptan bir bilanço hesabı olan “590 Dönem Net Kârı” hesabının alacağına aktarılır. Bu kayıtlar sonucunda dönem kârının, bir öz kaynak hesabına aktarılarak dönem sonu bilançosunda görünmesi sağlanır. “590 Dönem Net Kârı” hesabı izleyen yılda “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabına aktarılarak kapatılır. Kâr yedekleri bölümünde ifade edildiği gibi kâr dağıtımı “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabından yapılı .