Bankacılıkta Risk ve Performans

1960’lı ve 1970’li yıllarda bankaların karşılaştıkları riskler, kredi yoğunlaşmasından (bir veya birkaç müşteriye yüksek tutarlarda kredi verilmesi) kaynaklanmaktaydı. Kredi riskini azaltmak için Basel Bankacılık Komitesi tarafından risk tabanlı sermaye yeterliliği uygulamaları devreye sokulmuştur. 1970’li yıllarda ayarlanabilir sabit kur sistemi olan Bretton Woods Ödemeler Sisteminin çöküşünün ardından birçok ülkenin dalgalı kur sistemini benimsemesi ile döviz piyasaları oldukça istikrarsız hâle gelmiştir ve bankaların karşılaştıkları risklere döviz kuru riski de eklenmiştir. 1980’li yıllarda birçok ülkenin finansal piyasalarında serbestleşme (deregülasyon) faaliyetleri ivme kazanmış ve bunun sonucu olarak ülkelerarası sermaye hareketleri hızlanmıştır.

Meksika Krizi, 1987’deki Kara Pazartesi, ABD’de yaşanan bankacılık krizi, Japonya’daki ekonomik şişme ve Avrupa Para Sistemindeki Kriz, 1997 Asya Krizi ve Şubat 2001 Türkiye Krizi gibi bir seri kriz yaşanmıştır. 2008’de başlayan Global Kriz ise hâlâ devam etmektedir. 2008 yılında likidite krizi ile başlayan global krizin etkileri giderek tüm dünyaya yayılmış ve önce tüm finansal sistemi daha sonra ekonominin diğer kesimlerini etkisi altına almıştır.

Bankacılık risklerini ortaya çıkaran başlıca ekonomik nedenler; bankanın sermaye yapısı, bankanın aktif kalitesi, kredi kalitesi, banka yönetimin kalitesi, bankanın kârlılık yapısı, bankanın likidite pozisyonu ve bankanın döviz pozisyonudur.

Risk, beklenen değerden sapma olasılığıdır.

Riskleri sistematik ve sistematik olmayan risk olmak üzere iki kategoride incelemek mümkündür.

Sistematik risk, tüm finansal piyasaları ve bu piyasalarda işlem gören menkul değerlerin tümünü etkiler. Ekonomik, politik ve sosyal yaşamın yapısı ve değişkenliğinden kaynaklanır. Sistematik riskin kontrol edilmesi olanaksızdır.

Sistematik risk kaynakları, faiz oranı riski, satın alma gücü (enflasyon) riski, piyasa riski olarak gruplandırılabilir.

Firmaya ve/veya firmanın faaliyette bulunduğu sektöre ait özelliklerin oluşturduğu risktir.

Yönetim hataları, grevler, teknolojik gelişmeler, yeni buluşlar, tüketici tercihlerinde değişmeler gibi etmenler sistematik olmayan risk kaynaklarıdır.

Finansal kurumların karşılaştıkları riskler üç kategoride değerlendirilebilir. Bu riskler;

• Günlük standart bankacılık uygulamalarıyla elimine edilebilen ya da kaçınılabilen riskler: Burada standart süreç, sözleşme ve usullerle bankayı zarara uğratacak uygulamalardan kaçınılabilir.
• Başkalarına devredilebilen riskler: Bunlar risk transferi ile başkalarına devredilebilen risklerdir. Örneğin faiz oranı riski, swap ve diğer vadeli sözleşmelerle başkalarına aktarılabilir. Borç vadeleri değiştirilerek aktif ve pasifteki vade uyumsuzluğunun önüne geçilebilir.
• Firma düzeyinde aktif olarak yönetilebilen risklerdir.

Kredi riski banka müşterisinin yükümlülüğünü tamamen veya kısmen zamanında yerine getirmemesinden kaynaklanan durumu ifade eder. Kredi riski, borç alanın borç ödeme performansının yetersizliğinden kaynaklanmaktadır.

Bankaların kredi riskini azaltmak için aldıkları başlıca önlemler şöyledir:

• Kredi analizi - kredi değerliliğinin saptanması,
• Güvence (teminat) alınması,
• Riskin belirli gruplar üzerinde yoğunlaşmaması, bireysel ve sektörel dağılımı,
• Kredi sözleşmesi,
• Kredilerin izlenmesi.

Kredi riski yönetimi “iyi kredi vermek”le sınırlı olmayan, kredilerin bir bütün olarak değerlendirildiği ve sermayenin riske göre hesaplandığı bir süreçtir. Kredi riski yönetimi; kredi riskinin belirlenmesi, ölçülmesi, izlenmesi, kontrolünün sağlanması ve raporlanması ile bu riskleri karşılamak için yeterli sermayenin ayrılması konusundaki faaliyetleri kapsar.

Likidite riski basit olarak bir bankanın nakit çıkışlarını zamanında ve eksiksiz olarak karşılayacak düzeyde nakit mevcuduna ve nakit yaratabilecek yeteneğe sahip olamaması durumu olarak tanımlanabilmektedir.

Faiz oranı riski faiz oranlarında oluşan ters yönlü hareketlerin bir bankanın mali yapısında yarattığı etki olarak tanımlanabilir.

Döviz kuru riski, kambiyo riski olarak da adlandırılmaktadır. : Döviz kurundaki beklenmeyen değişmelerin bankanın net aktif değerinde yaptığı değişme olarak tanımlanmaktadır.

Pazar riski en kısa tanımı ile mal fiyatları, hisse senedi fiyatları, döviz kurları ve faiz oranlarındaki değişim nedeniyle bankanın net varlık değerindeki değişmeyi ifade etmektedir.

Gelişen teknoloji, finansal piyasaların serbestleşmesi, uluslararası rekabetin artması ile finansal ürün ve hizmetlerin çeşitlenmesi ve uluslararası sermaye hareketlerinin hacminin ve hızının artması, bankalar için karşılaşabilecekleri risklerin çeşidini ve boyutunu da artırmıştır.

Riske maruz değer (Value at risk:VaR) belirli bir güven aralığında belirli bir ölçüm süresi içinde bir portföyün kaybedebileceği maksimum değerdir. VaR, faiz oranı, enflasyon oranı, döviz kuru ve hisse senedi fiyatları gibi piyasa risklerinin toplam etkisini tahmin etmektedir.

Stres testi, portföye değişik fiyat değişim ve korelasyon senaryoları uygulanarak portföy değerindeki değişimlerin gözlenmesine dayanan bir tekniktir.

Temelde stres testleri üç farklı şekilde gerçekleştirilir:

• Birinci tür stres testleri, geçmiş dönemlerde yaşanan ekonomik olayları dikkate alarak oluşturulan senaryolardır. Bu tür testlerde geçmiş ekonomik olayların kayıp ve kazançlar üzerindeki etkisi belirlenmeye çalışılır.
• İkinci tür stres testleri, önceden tanımlanmış veya uygulamada yararı tespit edilmiş bazı değişkenlerin kullanılarak oluşturulan senaryolardır.
• Üçüncü tür stres testleri, mekanik araştırma testleridir. Belirli risk faktörlerinin değişmesi durumunda, bu değişimin kâr/zarar oranı üzerindeki etkisinin araştırılmasıdır.

Basel sermaye yeterlilik uzlaşısı (Basel I) bir bankanın batması hâlinde, mevduat sahiplerinin karşılaşabilecekleri maliyetleri en aza indirmek için asgari olarak tutulması gereken sermaye üzerinde odaklanmıştır.

Sermaye yeterliliği düzenlemesi (Basel II) kredi ve piyasa riskinin yanı sıra operasyonel riski de hesaba katan bu uzlaş, sermaye yeterliliği, banka risk yönetimi ve iç denetim sistemleri ile piyasa disiplini ve denetimi üzerine odaklanmaktadır.

Bankacılıkta performans ölçümünde geleneksel olarak finansal oranlarda, bu oranları bir arada değerlendiren CAMELS analizinden, riske göre düzeltilmiş oranlardan ve performans karnesinden yararlanılmaktadır.

Özsermaye kârlılığı sadece bankaya öz sermaye sağlayanlar için hesaplanan kârlılık oranıdır.

Aktif kârlılığı bankaya fon sağlayanlar için hesaplanan kârlılık oranıdır.

NFM’yi belirleyen başlıca faktörler finansal serbestlik, piyasa yapısı, finansal yenilikler, zorunlu karşılık oranlarıdır

Bütünsel bir yaklaşım olan CAMELS sermaye yapısı, aktif kalitesi, kazanç gücü, likidite gücü ve piyasa riski kriterlerine dayanan bir performans ölçüm yöntemidir.

RAPM (Risk-Adjusted Performance Measure) bankaların risk getiri ilişkisi temelinde performansının ölçülmesinde kullanılan getiri oranlarını kapsamaktadır.

RARORAC riske göre düzeltilmiş getirinin, riske göre düzeltilmiş sermayeye oranlamasıdır. RARORAC ise RORAC ile RAROC’un bileşimidir. Burada hem getiri hem de sermaye riske göre ayarlanmaktadır.