Merkez Bankacılığı

Merkez bankacılığı, ticaret bankalarının banknot emisyonu (ihraç) yetkilerinin kaldırılması ve bu yetkinin bir bankaya verilmesi ile başlamıştır. Ticaret bankalarından biri, devletten banknot ihraç etmek ve devletle ilgili banka işlemlerini yapmak hakkını elde ederek merkez bankası haline gelmiştir. Böylece merkez bankalarının kökenlerini ticaret bankalarının oluşturduğu söylenebilir. Görüldüğü gibi merkez bankalarını önemli hale getiren ve diğer bankalardan farklı kılan en önemli etken emisyon yetkisine sahip olmalarıdır.

Merkez bankası bağımsızlığı; temel ve öncelikli amacı, fiyat istikrarını sağlamak olan merkez bankalarının bu amaca yönelik politikalara ve kullanılacak araçlara ilişkin kararlarının kendilerinin serbestçe almasıdır. Dolayısıyla bağımsızlık, para politikası kararlarının alınmasında ve uygulanmasında merkez bankalarının siyasetten ve diğer baskı unsurlarından bağımsız hareket edebilme yeteneğini ifade eder.

Enflasyon hedeflemesi, Merkez Bankaları’nın para politikasının fiyat istikrarını sağlamaya ve sürdürmeye yönelik olarak kurumsallaştırdığı bir para politikası rejimidir. Merkez Bankaları bu rejimde belirlenen ve ilan edilen enflasyon hedefine belirli bir süre sonunda ulaşacaklarını taahhüt etmekte ve para politikası araçlarını sadece belirlenen hedefe ulaşmaya yönelik olarak bağımsız bir şekilde kullanmaktadır.

1. Kaynakların tam olarak istihdamı 2. Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme 3. Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi 4. Ödemeler dengesi istikrarının sağlanması.

1. Devletin bankası olmak, 2. Banknot ihraç tekeline sahip olmak ve 3. Likiditenin son mercii olmak.

Fiyat istikrarı ve finansal istikrarı sağlamak.

Fiyat istikrarı, TCMB’nin tanımıyla ekonomik birimlerin yatırım, tüketim ve tasarruf kararlarını alırken dikkate almaya gerek duymadıkları ölçüde düşük bir enflasyon oranını ifade etmektedir. Fiyat istikrarı, sadece düşük enflasyon oranına ulaşmayı değil, o enflasyon oranının sürdürülmesini de kapsamaktadır.

Fiyat istikrarının sağladığı faydalar aşağıdaki gibi özetlenebilir: • Göreli fiyatlar kolaylıkla izlenebilir. Böylece tüketim ve yatırım kararları daha etkin alınır. • Tasarruf sahipleri ve yatırımcılar, fiyat istikrarı sürdürüldüğünden emin olduklarında enflasyon için ek risk primi talep etmezler. Aksi halde, enflasyonun yüksek ve dalgalı olduğu ülkelerde, yatırımcılar enflasyon riskinden korunmak için olması gereken getiriden daha yüksek getiri talep ederler. Bu da faiz oranlarının yükselmesine ve kaynak maliyetinin artmamasına neden olur. • Verimsiz harcama ve yatırımı azaltır. Aksi halde, enflasyonun yüksek olduğu ülkelerde, tasarruflar verimsiz alanlara kayabilir. • Enflasyondan korunmak için gereksiz ve verimsiz uğraşları azaltarak zaman kaybını önler. • Yerli para yerine yabancı para ikame edilmesi yönündeki tercihlerin önüne geçilir. • Gelir transferi ve gelir dağılımının bozulmasını önler. Enflasyon nedeniyle gelir dağılımı genellikle sabit gelirliler aleyhine bozulur. Gelir dağılımındaki bozulma toplumsal barışı da olumsuz yönde etkiler.

APİ, para politikası uygulaması çerçevesinde merkez bankasının kısa vadeli faiz oranlarının belirlenen düzeylerde oluşmasını sağlamak ve finansal piyasalardaki likiditeyi etkin bir şekilde düzenlemek amacıyla, menkul kıymet alım ve satımı ile para piyasası işlemleri yapması olarak tanımlanmaktadır.

Likidite sıkışıklığı nedeniyle merkez bankasının piyasayı kısa vadede geçici olarak fonlamasıdır. TCMB, repoya konu olan menkul kıymetleri (Devlet İç Borçlanma Senetleri-DİBS) işlemin vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre satın alır ve piyasaya likidite sağlar. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. Repo kelime anlamıyla, geri satın almak üzere menkul kıymetleri satma anlaşmasıdır. Merkez bankaları son kredi merci olduğu için bu kavram tam tersine işlemektedir. Merkez bankaları repo yaptığında (kelime anlamıyla ters repo yapmakta) piyasayı fonlamaktadır. Genel olarak repo kavramıyla, merkez bankasının yaptığı repo işlemini karıştırmamanızı dileriz.

Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir. Merkez bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS) işlemin vadesinde geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleştirir.

Bankaları iflas riskinden korumak amacıyla kendi bünyelerinde bulundurdukları disponibil değerlerden ve TCMB’de bulundurmak zorunda oldukları munzam karşılıklardan oluşur.

Merkez bankalarının para arzının kontrolünde kullanabileceği bir diğer araç reeskont oranlarıdır. Bankalar, Merkez bankasından kredi almak istediklerinde ellerindeki senet, bono gibi kıymetli evrakları Merkez Bankasına iskonto ettirirler. Merkez bankaları reeskont oranlarını düşürerek ve yükselterek para arzını kontrol edebilirler. Reeskont oranındaki bir düşüş, bankaların daha fazla borçlanmasını teşvik eder ve böylece piyasada likiditenin artmasını sağlar. Tam aksine, reeskont oranlarının yükseltilmesiyle, bankalara açılan krediler kısılarak, piyasadaki likidite kontrol altına alınmış olur.

Merkez bankaları emisyon yetkileriyle ve son kredi mercii olmaları nedeniyle ulusal banka sisteminin başıdır.

Bazı yazarlara göre ilk merkez bankası İsveç Bankası iken bazılarına göre de İngiltere Bankasıdır.

1882 yılında birkaç milli banka tarafından aşırı miktarda çıkarılmış banknotların yaratmış olduğu kaosu gidermek amacıyla kurulmuştur. Milli bankalara, belli bir süre içinde banknotlarını çekme emri verilmiş ve banknot ihraç etme yetkisi Japon Merkez Bankasına verilmiştir.

FED hem 12 eyalet merkez bankalarını bünyesinde barındırmasıyla, hem de amaç ve araç bağımsızlığına sahip olmasıyla diğer merkez bankalarından farklılaşmaktadır.

ECB, AB üyesi ülkelerin merkez bankalarından oluşan, kendine ait yapısal sorumluluklarıyla uluslar üstü bir kurumdur. Ayraca hem amaç hem de araç bağımsızlığına sahiptir.

TCMB, 1930 yılında 1715 sayılı yasa ile anonim şirket statüsünde, karma bir banka olarak kurulmuştur.

TCMB, likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda DİBS’leri doğrudan alarak (doğrudan alım) ya da satarak (doğrudan satım) piyasadaki likiditeyi düzenlerler. Ayrıca likidite senetleri ihraç ederek de bu düzenlemeyi gerçekleştirebilirler.