Finansal Sistem ve Finansal Kurumların Rolü

Fon arz ve taleplerinin karşılandığı piyasalara finansal piyasa denir.

finansal piyasaların dört temel ögesinin olduğu söylenebilir. Bunlar;
• Fon arz ve talep edenler,
• Finansal araçlar,
• Finansal kurumlar ve
• Finansal sistemin düzenlemesinden ve denetlenmesinden sorumlu kurumlardır.

Sağlıklı işleyen bir finansal sistemin ekonomiye birçok yararları olacaktır. Bu yararlar şu şekilde sıralanabilir:
1) Gelir ve refahı artırır: Bu piyasalar, kaynakların etkin dağılımı ve verimli yatırım alanlarında kullanılmasını sağlar.
2) Vade ayarlaması yapar: Fonların farklı vadelerde kullanılmalarını ve farklı vadeli finansal araçların alınmasını sağlayarak vade ayarlamasını gerçekleştirirler.
3) Miktar ayarlaması yapar. Dağınık durumdaki küçük tasarrufların, güven sağlayan geniş tabanlı bir finans havuzunda bir araya getirilip biriktirilmesini sağlar. Böylece, tek başlarına yatırım yapmaya yeterli olmayacak tutardaki fonları birleştirerek büyük yatırımlara dönüştürebilirler.
4) Risk ayarlaması yapar: Bu piyasalar, riski farklı birçok finansal araç sunarlar. Böylece yatırımcılar risk tercihlerine göre finansal araç seçebilirler.
5) Büyük ölçekli firmaların kurulmasını sağlar: Bu piyasalardaki fonların bir kısmı sanayi ve hizmet sektöründeki firmalara kanalize olarak, şirketlerin büyümesine olanak sağlar.
6) Rekabet artışını sağlar: Finansal piyasaların gelişmesi, bu piyasalardaki kurumlar ve araçlar arasındaki rekabeti artırır.
7) Mülkiyetin tabana yayılmasını sağlar: Mülkiyetin geniş halk topluluklarına yayılmasıyla daha dengeli bir gelir dağılımı mümkün olmaktadır.

Finansal piyasaları çok farklı biçimde sınıflandırmak mümkündür. Yaygın sınıflamaya göre finansal piyasalar;

• Borçlanma piyasası /Özkaynak piyasası
• Birincil ve ikincil pazarlar
• Borsalar ve tezgâhüstü piyasalar
• Para ve sermaye piyasası olarak sınıflandırılabilir.

Borçlanma piyasası /Özkaynak Piyasası, Finansal piyasalardan kaynak sağlamanın bir yolu borçlanma araçlarını kullanmaktır. Burada en yaygın kullanılan araç ise tahvillerdir. Borçlanma araçları, vadelerine, çıkarıcısına ve güvencelerine vb. göre farklı isimler alabilirler. Kısa dönemli borçlanma araçları hazine bonosu, finansman bonosu vb. iken, uzun süreli borçlanmalarda tahvil kullanılır. Özkaynak sağlamanın yolu ise hisse senedi ihraç etmektir. Hisse senetleri de oy hakkının kullanımına göre adi ve oydan yoksun olarak çıkarılabilirler.

Birincil piyasalar, fon arz ve talebinin ilk kez karşılaştıkları piyasalardır. Fon ihtiyacı olan birimler, tahvil, hisse senedi gibi finansal araçları ilk kez halka satarak karşılığında fon sağlarlar. Daha sonra bu finansal araçlar, örgütlenmiş/örgütlenmemiş piyasalarda işlem görmeye devam ederler. İşte bu piyasalara ikincil piyasalar denmektedir.

Para ve sermaye piyasası, Piyasaların bu ayrımında fonların el değiştirdiği süre dikkate alınır. Para piyasası bir yıl veya daha kısa süreli fon arz ve talebinin karşılaştığı pazarlardır. Kısa vadeli fon ihtiyacının karşılanmasında hazine bonosu, finansman bonosu, ticari senetler vb. finansal araçlar kullanılmaktadır. Sermaye piyasası ise uzun dönemli fon değişiminin yapıldığı piyasalardır ve bu piyasaların temel araçları hisse senedi ve tahvillerdir. Tahvillerin vadesi en az 1 yıl iken hisse senetlerinde vade yoktur.

Borsalar ve Tezgâhüstü Piyasalar, Para piyasalarının örgütlenmiş kesimini banka sektörü, sermaye piyasasının örgütlenmiş kesimini ise menkul kıymet borsası oluşturmaktadır. Örneğin Borsa İstanbul (BİST) örgütlenmiş bir piyasadır. Örgütlenmemiş piyasalar (tezgâhüstü piyasalar) ise örgütlenmiş borsalarda işlem göremeyen, menkul kıymetlerin örgütlenmiş piyasaların kotasyon koşullarını sağlayamayan küçük ve yeni şirketlerin menkul kıymetlerinin daha esnek kurallarla alım satımının gerçekleştiği aracı piyasalarıdır. Tezgâh üstü piyasaların en bilinen ve gelişmiş örneği ABD’deki NASDAQ’tır.

Fon sunanlar, fon isteminde bulunanlara devrettikleri fonların karşılığında, bu alışveriş sonucu doğan alacak veya ortaklık haklarını gösteren bir belge alırlar. İşte bu belgeye finansal araç, finansal yatırım aracı veya finansal varlık adı verilmektedir.

Hisse senedi, satın alanla ihraç eden kuruluş arasında ortaklık bağı oluşturan ve satın alana kârdan pay alma, ihraç edene tasfiye anına kadar fonları kullanma hakkı sağlayan bir finansal araçtır. Hisse senedi, sahibine ortaklığın sağladığı tüm hakları sunmaktadır. Yani, şirket kârından pay alma, şirket yönetimine katılma, oy kullanma, rüçhan hakkından yararlanma ve tasfiyeden pay alma hakkı sunmaktadır.

Tahvil, devletin ve firmaların çıkardıkları uzun vadeli bir borç senedidir. Devlet yabancı para birimleri ile ihraç etmiş olduğu tahviller aracılığı ile yurt dışından da borçlanmaktadır. Bu tahviller yabancı tahvil ya da euro tahvil olarak karşımıza çıkmaktadır. Sonuç olarak, devlet tahvilleri ile kamunun borçlanması sağlanırken, özel sektör tahvilleri ile özel sektör borçlanmaktadır. Devletin bir yıldan daha kısa süreli olarak ihraç etmiş olduğu borçlanma araçları ise hazine bonosu olarak bilinmektedir. Buna karşın özel sektör, kısa süreli borçlanmalarını finansman bonosu aracılığı ile yapmaktadır.

Aracılık Fonksiyonu: Eğer finansal kurumlar sadece bu görevi üstlenmişlerse, tasarruf sahibine bilgi sunan ve onun adına işlemleri gerçekleştiren bir acente gibi hareket ederler. Örneğin, müşterileri için yatırım araştırması yaparlar, yatırımla ilgili tavsiyede bulunurlar, aynı zamanda finansal araçların alım/satımı ile ilgilenirler. 

Varlık Dönüşüm (Transformasyon) Fonksiyonu: Finansal kurumlar bireylerin tasarruflarını çekebilmek için finansal araç çıkarırlar. Bireyler, daha düşük izleme maliyeti, likidite maliyeti ve fiyat riski nedeniyle, bu finansal araçları şirketlerin çıkarmış olduğu finansal araçlara tercih ederler. Finansal kurumlar, şirketlere ait birincil finansal araçları satın alırlar, bunların finansmanı içinse kendi finansal araçlarını çıkarırlar (mevduat, mevduat sertifikası, sigorta poliçesi vb). Böylece şirketlere ait finansal araçlar, finansal kurumların çıkardığı finansal araçlara dönüştürülmüş olmaktadır. Finansal kurumların çıkardıkları finansal araçlar, şirketler tarafından ihraç edilmiş finansal araçlara dayalı olduğu için ikincil finansal araçlar olarak isimlendirilir.

a. Para Politikalarının Geçişkenliği: Bankalarda bulunan mevduatlar, para arzının önemli bir kısmını oluşturmakta ve enflasyon üzerinde etkili olmaktadır. Böylece bankalar, merkez bankası para politikalarının ekonomiye geçişkenliğinde önemli bir rol oynamaktadır.
b. Kredi Tahsisi: Finansal kurumlar, ekonominin çeşitli sektörlerine kredi sunumunda çok önemli bir role sahiptirler.
c. Tasarrufların Gelecek Nesillere Transferi: Hayat sigortası şirketleri ve özel emeklilik şirketleri, uzun vadeli olarak toplanan tasarrufları etkin bir biçimde yöneterek, gelecek nesillere miras yoluyla aktarılmasını sağlarlar.
d. Ödeme Hizmetleri: Bugün ödemelerin çoğu nakit ile değil, çek, kredi kartı, elektronik fon transferi, seyahat çeki gibi araçlarla yapılmaktadır.

Para yaratan finansal kurumlar, fon arz ve talebinin büyük bir kısmını karşılaştıran ve satın alma gücü yaratan finansal kurumlardır. Merkez bankaları ve mevduat bankaları ve katılım bankaları para yaratan finansal kurumlardır. Bu kurumlar ayrıca kayıtsal para yaratarak ekonomideki yatırılabilir fonları artırırlar.

Merkez bankaları, ticari bankaların kuruluşundan sonra, toplumdaki sosyal ve iktisadi gelişmenin bir sonucu olarak doğmuştur. Para basma yetkisine sahip olan merkez bankaları, para, kredi ve döviz politikalarını belirleyip uygulayan finansal para kurumlarıdır. Merkez bankaları ayrıca en son kredi veren, bankaların likidite gereksinimini karşılayan kurumlar olarak ulusal banka sisteminin başı, uluslararası finansal sistemin de bir parçasıdırlar.

İlk ortaya çıkan bankacılık türü olan ticari bankalar, mevduat kabul eden ve kredi veren kurumlardır. Bazen mevduat bankaları olarak da isimlendirilirler. Kısa vadeli mevduat toplamaları (en çok 1 yıl) ve kısa vadeli kredi kullandırmaları (işletme kredisi) nedeniyle para piyasası kurumları olarak görülürler. Borç alma ve borç verme gibi iki önemli işlevi yerine getiren ticari bankalar tüm ülkelerde bankacılık sisteminin önemli bir ağırlığını oluşturur.

Ülkemizdeki adıyla katılım bankaları, dini inanışı gereği faizi haram kabul eden bireylerin tasarruflarını değerlendirmesi için bir alternatiftir. Bu bankalara ‘Faizsiz Bankalar, İslam Bankaları” gibi isimler de verilmektedir. Faizsiz çalışan bu bankaları fon toplama ve kullandırma biçimleri diğerlerinden farklıdır. Bu bankalar, üç tür hesapta fon toplarlar ve bu fonları değişik finansman yöntemleri ile kullandırırlar. Bunlar, Cari Hesaplar, Tasarruf Hesapları, Yatırım Hesaplarıdır.

Para yaratmayan finansal kurumlar, kendileri satın alma gücü yaratmaksızın, topladıkları fonları ödünç veren kurumlardır. Yatırım ve kalkınma bankaları, sigorta kurumları, yatırım ortaklıkları ve yatırım fonları, faktoring şirketleri, finansal kiralama şirketleri, finansman şirketleri, varlık yönetim şirketleri, risk sermayesi şirketleri ve aracı kurumlar bu tür finansal kurumlardır. 

Yatırım bankaları, finansal araç çıkararak uzun vadeli fon sağlamak amacında olan kuruluşlarla, fon fazlası olan bireyler/kurumlar arasında aracılık yapan finansal kurumlardır. Sermaye piyasasında faaliyet gösteren bu kurumların banka olup olmadıkları ise tartışmalıdır.

Kakınma Bankaları, Amacı orta ve uzun vadeli kredi vermek olan bu bankalar, II. Dünya savaşından sonra az gelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarını desteklemek, dış ülkelerden, özellikle gelişmiş ülkelerden teknoloji ve sermaye transferlerinde hem yerli hem de yabancı kuruluşlara yardımcı olmak, sermaye pazarlarının gelişmesini sağlamak amacıyla kurulmuş finansal kurumlardır.

Factoring/forfaiting şirketleri, alacakların vadesinden önce nakde dönüşmesini sağlayan finansman şirketleridir. Bu şirketler, ticari riski üstlenen, alacak tahsilâtı yapan, ilgili muhasebe kayıtlarını tutan, borçlunun kapasitesi hakkında bilgileri toplayan ve gerektiğinde alacakların peşin olarak satın alınması gibi hizmetleri de sunan kurumlarıdır.

Finansal kiralama, şirketler açısından herhangi bir varlığı satın almak yerine kiralama seçeneğini veren bir yöntemdir. Leasing şirketleri ise finansal kiralama konusunda uzmanlaşmış kurumlardır. Diğer bir ifadeyle mülkiyeti kendilerine ait olan bir malın kullanım hakkını belirli bir kira ödemesi karşılığında leasing alana bırakan şirketlerdir.

Risk sermayesi finansman biçiminin işlemesi için mucit, girişimci, risk sermayedarı olmak üzere üç tarafa gereksinim vardır. Risk sermayedarı; risk sermayesi yatırımlarında gerekli sermayeyi sağlayan kişi veya kuruluştur. Ülkemizde bu şirketler “girişim sermayesi yatırım ortaklıkları” olarak isimlendirilmektedir.

Finansal sistemin yasal yönetsel ve denetim çerçevesinden sorumlu olan bu kurumlar, para ve sermaye piyasalarının işleyişine ilişkin bir taraftan ilkeleri ve kuralları belirlerken, öte taraftan bu piyasalarda denetim ve gözetim işlevini yerine getirirler. Ülkemizde bankacılık sisteminin denetim, gözetim ve düzenleme fonksiyonunu, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu ile Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından yerine getirilmektedir. Sermaye piyasasının denetleyici ve düzenleyici kuruluşu ise Sermaye Piyasası Kurulu’dur. Görüldüğü gibi Türkiye’de finansal sistemin denetim ve gözetiminden sorumlu tek bir üst kurul yoktur.

Sermaye Piyasası Kurul’unun Temel Amaçları: Sermaye piyasalarının işleyiş kurallarını belirlemek, Piyasadan fon kullanan şirketlerin belli kurallara uygun olarak en iyi şekilde yararlanmalarını sağlamak, Sermaye piyasasına yatırım yapan tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarını korumak, Piyasaların adil ve etkin çalışmasını sağlamaktır.

BDDK, tüzel kişiliği olan idari ve mali özerkliğe sahip bir kurumdur. Kurum, Bankacılık Kanunu ve Mevzuat ile kendisine verilen düzenleme ve denetleme ile ilgili görev ve yetkileri, kendi sorumluluğu altında bağımsız olarak yerine getirir ve kullanır. Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurul’u ise BDDK’nin karar organıdır. Kurulun birincil görevi, sorumlu bulunduğu alanla ilgili uluslararası ilke ve standartlarla uyumlu ikincil düzenlemeleri yapmak ve kararlar almaktır. Ayrıca Kurumun stratejik planını hazırlamak, performans ölçümü yapmak gibi görevleri de vardır.