FİNANSAL EKONOMİ

Belirsizlik ve risk kavramları genellikle birbirinin yerine kullanılmaktadır. Ancak  birbirinden oldukça farklıdır. Risk kavramında, karar vericinin kararının sonuçlarının olma ihtimalinin bilindiği varsayılırken belirsizlik halinde bu durumdan bahsedilmemektedir. Dolayısıyla sonuçların olma ihtimali bilinmemektedir. Belirsizlik bir eylemin sonuçlarının öngörülebilirliği hakkında şüphelerin olması olarak da tanımlanabilir. Belirsizlik risk kaynağıdır ve risk belirsizlikten doğmaktadır. Risk ise beklenen değerlerin olasılık dağılımlarının kantitatif olarak ölçülebildiği, başka yatırım seçeneklerinin sonuçları ile mutlak veya nispi değerler itibariyle karşılaştırılabildiği durumları ifade eder.

Makroekonomik belirsizlikler; enflasyon, nispi fiyat değişimleri, döviz kurları, faiz oranları, ticari şartlarda değişme ve benzerlerini kapsar. Enflasyon, materyal veya işgücü maliyetinde, finansal maliyet ve fiyat politikalarında belirsiz artışlara neden olur. Fiyat değişiklikleri, genel fiyat enflasyonu şeklinde veya tüketim malları veya girdilerin (hammadde ve işgücü gibi) fiyatlarının nispi değişmesi şeklinde olabilir. Döviz kurunda satınalma gücü paritesindeki sapmalar, ithalatçı ve ihracatçı işletmeler doğrudan, ihracatçı ve ithalatçı olmasa bile diğer işletmelerin rekabeti nedeniyle bütün işletmeleri dolaylı olarak etkiler. Faiz oranlarındaki değişmeler ise, finansman maliyetlerini ve yatırım gelirlerini etkilemektedir

Sektöre ilişkin belirsizlikler; girdiler, mamul ve rekabetle ilgilidir. Girdi piyasası belirsizlikleri; üretimde kullanılan girdilerin yeterli miktar ve kalitede elde edilmesiyle ilgili belirsizlikleri kapsar. Girdi üreticilerinin arzında meydana gelen değişmeler veya diğer kullanıcıların girdi taleplerinde olabilecek değişmeler bu gruba dahildir.

Davranışsal Belirsizlik; işletme amaçlarının çalışanlara benimsetilememesi durumunda ortaya çıkabilecek verim azalışı ile ilgilidir.

Yalın risk, belirli bir olayın gerçekleşmesi halinde zararın ortaya çıktığı, olayın gerçekleşmemesi halinde zararın ortaya çıkmadığı bir risk türüdür. Spekülatif risk ise, kayıp kadar kazancın da söz konusu olduğu risk durumunu ifade etmektedir. Bir finansal veya sabit sermaye yatırımı dolayısıyla kazançlı veya zararlı durumlardan herhangi birisi ortaya çıkabilir. Bu durumda yalın riskin sonucunun hep zararla sonuçlanabileceği düşünülürse, spekülatif riskin sonucu kazanç da olabilecektir. Yalın riskler her zaman istenmeyen risklerdir. Fakat spekülatif riskler bazen istenebilir.

Sistematik risk; kontrol altına alınma olanağı bulunmayan risk türüdür ve döviz kuru, faiz oranı, enflasyon, piyasa ve politik riskleri kapsar. Bu durumda bütün birimler tüm piyasanın karşı karşıya kaldığı riskten kaçınamamaktadır.

Aktüerya; temel sigorta problemlerinin çözümünde matematiksel tekniklerin uygulanması olarak tanımlanabilir. Hayat sigorta şirketlerinin teknik provizyonlarının belirlenmesi, uzun vadede gerçekleşecek olan yükümlülükleri dikkate alınarak aktüeryal ölçümlere dayanır.

Likidite, varlıklar için paraya dönüşebilme yeteneği şeklinde tanımlanmaktadır. Varlığı paraya çevirmede geçecek süre ile varlığın para olarak bulabileceği değerin gösterdiği dalgalanma pazarlanabilirlik ile yakından ilgilidir. Pazarlanabilirlik, bir varlığın kısa süre içinde veya hemen ve varlığın değerinde önemli bir azalma olmaksızın paraya çevrilebilmesidir. Bir varlığın istenildiğinde paraya çevrilememesi ya da önemli değer kaybı ile paraya çevrilmesi sonucu likidite riski ortaya çıkar.

Operasyonel risk, işlem süreçlerindeki veya yönetim sistemlerindeki düzensizlikler nedeni ile meydana gelebilecek finansal kayıplar olarak tanımlanmaktadır.

Riskin transferi, riskin başka iktisadi birimlere aktarılmasıdır. Riskin transferindeki en önemli unsur, bir kişiden riski taşımaya daha istekli olan bir başka kişiye transfer edilebilir olmasıdır.

İnsani ve ekonomik faaliyetlerin gerçekleştiği her dönemde risk olgusu var olmuştur. Savaşlar, doğal afetler ve salgın hastalıklar, insanlık tarihi boyunca varlığını sürdüren temel risk unsurları olmuştur. Tarım toplumunda iklim koşulları, sanayi toplumunda tedarik ve mal fiyatlarındaki ani değişimler, bilgi toplumunda iletişim kalitesi ve global krizler, riskin değişen niteliğine örnek olarak verilebilmektedir.

Makroekonomik belirsizlikler; enflasyon, nispi fiyat değişimleri, döviz kurları, faiz oranları, ticari şartlarda değişme ve benzerlerini kapsar. Enflasyon, materyal veya işgücü maliyetinde, finansal maliyet ve fiyat politikalarında belirsiz artışlara neden olur. Fiyat değişiklikleri, genel fiyat enflasyonu şeklinde veya tüketim malları veya girdilerin (ham madde ve iş gücü gibi) fiyatlarının nispi değişmesi şeklinde olabilir. Döviz kurunda satın alma gücü paritesindeki sapmalar, ithalatçı ve ihracatçı işletmeler doğrudan, ihracatçı ve ithalatçı olmasa bile diğer işletmelerin rekabeti nedeniyle bütün işletmeleri dolaylı olarak etkiler. Faiz oranlarındaki değişmeler ise, finansman maliyetlerini ve yatırım gelirlerini etkilemektedir.

İşletmeyle ilgili belirsizlikler; faaliyetle ilgili belirsizlikler, yasal sorumluluk belirsizlikleri, araştırma-geliştirme belirsizlikleri, kredi belirsizlikleri ve davranışsal belirsizliklerden oluşmaktadır.

Araştırma-geliştirme belirsizlikleri; araştırma-geliştirme faaliyetlerinin sonucu ile ilgilidir. Bu faaliyetlerdeki başarısızlık araştırma-geliştirme faaliyetlerini başarıyla sonuçlandırmış işletmelerin teknolojik açıdan işletmeyi geride bırakmaları sonucunu doğurur ve işletme rekabet yeteneğini önemli ölçüde kaybedebilir.

Genel riskler, geniş kitleleri etkileyen risklerdir. Genellikle katastrofik nitelikte olup, doğal afetlerde, halk hareketlerinde, terör ve savaşta olduğu gibi gerçekleştiklerinde toplumsal sorun doğururlar. Katastrofik risk, gerçekleştiğinde bir bölgeyi veya ülkenin bütününü etkileyen büyük yıkımlı risklerdir.

2000’li yıllara gelindiğinde ise, risk yönetimi anlayışı artık sadece finansal kayıpları önlemek adına değil işletmenin rutin bir süreci olarak görüldüğü ve tüm işletme tarafından dikkat edilmesi gereken bir unsur olduğu anlaşılmıştır. Artık sadece kayıp ve finansal riskler değil, stratejik ve faaliyet riskleri de kapsama alınmıştır. Risk yönetimi çalışmaları artık belirli bir birimde veya departmanda değil, kurumun genelinde bir bütün halinde yürütülmeye başlanmıştır. Bu sürece “kurumsal risk yönetimi” süreci adı verilmiştir.

İşletmenin yükümlülüklerini yerine getirememesi veya gecikmeli getirmesi, kârlılık sorunları ve kredi kaynaklarına ulaşamaması vb. nedenlerden kaynaklanan riskler finansal risk olarak tanımlanmaktadır.

Sistemik riskler; sistemin çalışmasını ciddi şekilde bozan ve son aşamada sistemin çöküşüne yol açan sorunlardır. Sistemik risk bir birimde başlayan şokun, zincirleme bir şekilde diğer kurumlara yayılmasını ifade etmektedir. Piyasa katılımcılarından bazılarının, sözleşmeden doğam yükümlülüklerini yerine getirememelerinin, diğer katılımcıların da yükümlülüklerini yerine getirememesine ve finansal sistemlerde büyük sorunlara yol açtığı zincirleme reaksiyonlardır.

Riskin Transferi, riskin başka iktisadi birimlere aktarılmasıdır. Riskin transferindeki en önemli unsur, bir kişiden riski taşımaya daha istekli olan bir başka kişiye transfer edilebilir olmasıdır. İlk olarak riskli kıymetin başkalarına devredilmesidir. İkinci olarak ise; bu kıymete bağlı olan riskin, bazı sözleşme (vadeli işlem vb.) gibi araçlarla başkalarına aktırılmasıdır.

Sistematik olmayan risk firmadan kaynaklanmakta, sistematik risk ise genel ekonomik, politik veya firma dışı herhangi bir nedenden kaynaklanmaktadır. Portföy oluştururken iyi bir şekilde çeşitlendirme yapıldığı takdirde sistematik olmayan risk büyük ölçüde ortadan kaldırılabilmektedir. Ancak sistematik riski ortadan kaldırmak mümkün olmamaktadır. Çünkü bu risk işletme dışı nedenlerden kaynaklanmaktadır.

Çeşitlendirilerek azaltılabilen sistematik olmayan riskler genel olarak şu nedenlerden ortaya çıkabilir:

Çeşitlendirme ile azaltılamayan sistematik risklerin de başlıca nedenleri şunlardır:

Belirsizlik ve risk kavramları genellikle birbirinin yerine kullanılmaktadır. Ancak birbirinden oldukça farklıdır. Risk kavramında, karar vericinin kararının sonuçlarının olma ihtimalinin bilindiği varsayılırken belirsizlik halinde bu durumdan bahsedilmemektedir. Dolayısıyla belirsizlik halinde sonuçların olma ihtimali bilinmemektedir. Diğer bir ifadeyle belirsizlik, bir eylemin sonuçlarının öngörülebilirliği hakkında şüphelerin olması olarak da tanımlanabilir.

Gerçekleşen sonuçların planlanan ya da tahmin edilenlerden, olumlu ya da olumsuz yönde sapma göstermesidir ki en genel anlamıyla risk kavramı da bu durumu temsil etmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus; gerçekleşen sonuçlarla beklenen sonuçlar arasındaki sapmanın her zaman olumsuz olması gerekmediği, olumlu yönde sapmaların da gözlenebileceği ve risk kavramının her iki durumu birlikte temsil ettiğidir.

Risk beklenen değerlerin olasılık dağılımlarının kantitatif olarak ölçülebildiği, başka yatırım seçeneklerinin sonuçları ile mutlak veya nispi değerler itibariyle karşılaştırılabildiği durumları ifade ederken, belirsizlik yatırımcının beklenti ve sezgileri ile bir dereceye kadar aydınlatılabilecek durumları ifade eder. Belirsizlik durumunda yatırımın beklenen sonuçlarına ilişkin olası değerler objektif verilere dayanılarak belirlenememektedir.

Literatürde risk ve belirsizlik aynı anlamda ve birbirlerinin yerine kullanılabilmektedir. Bununla birlikte, belirsizlik riskten daha genel bir anlam ifade etmektedir. Belirsizlik risk kaynağıdır ve risk belirsizlikten doğmaktadır.