FİNANSAL EKONOMİ

Planların başarısız olma olasılığı, hatalı karar alma tehlikesi, zarar etme veya kar etmeme gibi durumları genel olarak risk olarak adlandırmak mümkündür. Alınacak kararların, yapılan yatırımların ve yürütülen faaliyetlerin gelecekte hangi sonuçları yaratacağının kesin olarak bilinmesi hali belirlilik ortamı olduğundan bu durum hiçbir risk olmadığı anlamına gelir.Risk, belirsizlik ortamının getirdiği olumlu ya da olumsuz durumları ifade edeceğinden belirlilik ortamı için risk kavramı söz konusu değildir.

Genel çevresel belirsizlikler; Politik belirsizlikler,  hükümet politikası belirsizlikleri, makro ekonomik belirsizlikler, sosyal ve doğal belirsizliklerdir. Kredi belirsizlikleri ve yasal sorumluluk belirsizlikleri işletmeye özel belirsizlikler olup rekabet ve ürün piyasası belirsizlikleri sektöre ilişkin belirsizliklerden dir.

Kazanç ihtimalinin olmadığı sadece zarar söz konusu olduğu risk yalın(Salt) risktir. Gerektiğinde bir bölgeyi ya da ülkenin bütününü etkileyen büyük yıkıntılı risk katastrofik risktir. Kişinin davranışları ile ilgili, ahlak, karakter vb.. bir çok soyut olay ile bağlantılı risk sosyal(Moral) risktir. Geniş kitleleri etkileyen riskler genel risklerdir. Daha kolay kontrol edilebilen kişilerin karşılaştığı kazalar, hırsızlık vb..riskler ise özel risk olarak ifade edilir.

Üst yönetim ülke, sektör ve şirket ölçeğine uygun gerekli bilgi düzeyi, nitelik ve tecrübeye sahip olmaması neticesinde karşılaşılan risk yönetim riskidir. İşletmenin organizasyonel yapısında  bilgi akışı, yetki sınırları, görev tanımlamalarındaki belirsizlikten kaynaklanan risk organizasyonel risktir. Mevcut işletmenin veya planlanan bir yatırımın bütününü etkileyen riskler yatırım riskleri olup faaliyet gösterilen sektörde ekonomik, sosyal ve konjonktürün tetiklediği unsurlardaki gelişmelerden kaynaklanan riskler piyasa riskleridir. Sektördeki teknolojik gelişme düzeyi üretimde sabit maliyete karşın değişken maliyet derecesi ve bunların sonucu ortaya çıkan faaliyet hacmindeki dalgalanmalar faaliyet riskidir.

Sermaye yeterlilik oranı: Bankaların bir birimlik sermaye ile kaç birimlik risk aldığını ifade eden sayısal bir orandır. Mevduat karşılık oranı; Bankaların topladıkları mevduatlardan Merkez Bankasının belirlediği oranda ayırdıkları karşılıklar olup bankacılıkta risk yönetiminin üç temel olgusu; Alınan risk, tahsis edilen sermaye ve beklenen getiridir.

Finansal fiyatlar ve oranlardaki hareket ve değişikliklerden kaynaklanan risklerdir.Likidite riski ; Kısa vadeli nakdi mal varlığının değerinin kısa vadeli borçları karşılayamaması durumunda ortaya çıkan riski ifade eder. Finansal işlemlerde bulunan kişi veya kuruluşlardan birisinin karşı tarafa olan yükümlülüklerini yerine getirememesinden kaynaklanan potansiyel kayıp kredi riskidir. İşlem süreçlerindeki veya yönetim sistemlerindeki düzensizlikler nedeniyle meydana gelebilecek finansal kayıplar operasyonel risktir. Mali risk ise, ülke riski içerisinde yer alır.

Büyük bir şok ile ya da makro bir şok ile ifade edilir. Bir birimde başlar ve zincirleme olarak yayılır. Zincirleme reaksiyonlara neden olurlar.Bir şekilde başlayan olayın sistemin tek bir kurumuna değil tamamına yayılması finansal sisteme ve devamında ekonomik yapıya zarar vererek ani ve beklenmedik olay sistematik risktir.

Risk kontrol araçları; Riski azaltma, zarardan korunma, zararların azaltılması, bilgi yönetimi, riskin transferi, riskin dağıtılması, riski paylaşma ve riskten kaçınmadır. Bunlar içerisinde riskten kaçınma olumlu bir yöntem özelliği göstermez.

Yatırımlar genel olarak ikiye ayrılır. Reel yatırımlar ve finansal yatırımlar. Reel yatırımlar; Arsa ve gayrimenkul gibi fiziksel malları kapsarken, finansal yatırımlar; fiziksel olmayan ve gelecekle ilgili alacak ya da ortaklık hakkı veren senetlerdir. Finansal yatırımlar finansal araçlara (varlıklar, menkul kıymetler) yapılmaktadır.

Kovaryans; iki değişkenin zaman içerisinde hareketliliğinin aynı andaki uyumunun bir ölçütüdür. Korelasyon katsayısı; iki rastsal değişken arasındaki doğrusal ilişkinin istatistiksel olarak yönünü ve gücünü belirler. Portföy standart sapması ise; olasılık dağılımının sıklığını gösterir ve portföy yönetiminde risk ölçüsü olarak kullanılmaktadır.

Ekonomi ve finans literatüründe riskin tanımı ile ilgili olarak farklı yaklaşımlar söz konusudur. Özellikle incelenen alt finansal sektörlere veya finansal kurumlara göre farklı tanımlamalar görülebilmektedir. iktisatçılar, davranış bilimciler, istatistikçiler veya finans teorisyenleri gibi birçok araştırma alanına mensup araştırmacı kendi çerçevesinden riski tanımlamaya çalışmıştır. Yapılan tanımların her biri belirli bilimsel alanların bakış açılarını yansıttığından ortak bir zemin oluşturmak pek mümkün olmamıştır.
Bu kapsamda, yapılan farklı risk tanımlamaları aşağıda yer almaktadır.
• Risk, kayıp olasılığıdır. Uygulamada risk yaygın olarak kayıp olasılığı olarak tanımlanmaktadır. Buna göre riskin gerçekleşmesi olasılığının 1 veya 0 arasında bir değer alması beklenmektedir.
• Risk, gerçekleşen sonuçlardan veya değerlerden hareketle beklenen sonuçları belirlenmesidir. Bu tanıma göre, risk tek bir oluşumun veya kaybın olasılığı olmayıp beklenenden farklı sonuçların gerçekleşmesi olasılığıdır.
• Risk, kayıp tehlikesidir. Kaybın tehlikesi kavramsal olarak kayıp olasılığıdır.
• Bireylerin risk algısı; olması muhtemel bir olayın negatif sonuçlarının onları nasıl etkileyeceğini göz önüne alarak, resmi olmayan bir tahmini kapsamaktadır.
• Karar vericinin bir olayın sonuçlarını objektif olasılıkla belirleyebildiği durumları ifade eder.
• Objektif açıdan risk tehlikenin gerçekleşme olasılığı olarak düşünülmektedir.
• İşletmenin finansal yönüyle ilgili planlanan veya beklenen herhangi bir durumun meydana gelmesinde ortaya çıkan sapma ihtimalidir.
• Genel bir tanımlamayla banka açısından risk, başarı yerine başarısızlığı, yatırımların zarara uğrama ihtimalini, taahhüt edilen yükümlülüklerin yerine getirilmemesi ya da beklenmeyen durumların ortaya çıkmasına bağlı olarak zarar etme ihtimalini içeren ve tümüyle negatif unsurların öne çıktığı bir olgudur.
• Sigortacılıkta riskin; “gerçekleşen zararın beklenen zarardan olumsuz sapması” olarak ifade edilmesi söz konusudur.

Olasılık; bir şeyin olabilmesi, olabilirlik, ihtimal, bir olayın ortaya çıkmasının beklenilmesi ancak tam bir kesinliğin bulunmaması durumu şeklinde tanımlanır.

Makroekonomik belirsizlikler; enflasyon, nispi fiyat değişimleri, döviz kurları,
faiz oranları, ticari şartlarda değişme ve benzerlerini kapsar. enflasyon, materyal
veya işgücü maliyetinde, finansal maliyet ve fiyat politikalarında belirsiz artışlara
neden olur. Fiyat değişiklikleri, genel fiyat enflasyonu şeklinde veya tüketim
malları veya girdilerin (hammadde ve işgücü gibi) fiyatlarının nispi değişmesi şeklinde
olabilir. Döviz kurunda satınalma gücü paritesindeki sapmalar, ithalatçı ve
ihracatçı işletmeler doğrudan, ihracatçı ve ithalatçı olmasa bile diğer işletmelerin
rekabeti nedeniyle bütün işletmeleri dolaylı olarak etkiler. Faiz oranlarındaki değişmeler ise, finansman maliyetlerini ve yatırım gelirlerini etkilemektedir

Mamul (ürün) piyasası belirsizlikleri; müşteri zevklerinde değişme, ikame malların mevcudiyeti ve tamamlayıcı malların kıtlığı ile ilgilidir. Mamul piyasası belirsizlikleri taleple ilgilidir ve bir endüstriye ait mamuller için talepte meydana gelebilecek değişmeleri ifade eder. Talepteki değişmeler ikame ürünlerin mevcudiyetinden veya müşteri zevklerindeki değişmelerden kaynaklanabilir. Örneğin; ithal otomobiller için yedek parça temininde belirsizlik varsa, bu durum o otomobile olan talebi olumsuz yönde etkiler.

Katastrofik risk: gerçekleştiğinde bir bölgeyi veya ülkenin bütününü etkileyen büyük yıkımlı risklerdir.

Sosyal (moral) risk kaynakları kişinin davranışları ile ilgilidir. Kişinin ahlak, karakter, yetişme tarzı ve alışkanlıklarından, değer yargılarına, yeteneklerine, sakarlıklarına kadar düşünülebilecek birçok soyut olayla bağlantılıdır. Çalma, saldırı, eşya tahribatı, kundaklama, sabotaj ve vandalizm sosyal riskler kapsamına alınmaktadır. Hırsızlık özellikle sosyal uyumsuzlukların yaşandığı toplumlarda önemli bir risk kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. İşletmede çalışanların yaptıkları hırsızlıklara karşı bazı tedbirler alınabilmesine rağmen, bu riskin tamamen ortadan kaldırılması mümkün değildir. Kundaklama sonucu meydana gelen yangın ve üretim kayıpları sonucu işletmeler, önemli tutarlara ulaşan zararlara maruz kalmaktadırlar.

Faaliyet Riski: İşletmeler faaliyette bulundukları alanda birbirlerinden farklı
teknoloji kullanabilirler. Sektörün teknolojik gelişme düzeyi, üretimde sabit maliyete
karşın değişken maliyet derecesi işletmenin maruz kaldığı risk miktarını etkiler.
Bazı işletmeler emek yoğun nitelikte, bazı işletmeler ise sermaye yoğun nitelikte
olabilirler. Bir işletme emek yoğun bir teknolojiye sahipse değişken maliyetler
toplam maliyetler içinde önemli tutarlara ulaşabilir. Sermaye yoğun teknolojiye
sahip işletmelerde ise, işgücünden daha fazla otomasyona dayalı bir üretim sistemi
söz konusu olduğundan sabit maliyetler daha yüksek, hammadde işçilik
maliyetleri daha düşüktür.

Maliyet Riskleri: Girdide meydana gelen artışlar, doğal afetler, tedarik koşullarındaki zorluklar ve ithalat rejimi gibi işletme dışı unsurlardaki gelişme ve belirsizlikler maliyet artışına neden olabilecek risklerdir. 2008 Global Krizi öncesinde petrol ve emtia fiyatlarının yükselmesi, ithalatın zorlaştırılması ve siyasi krizler nedeni ile sevkiyat sorunları yaşanması bu tip risklere örneklerdir.

İtibar Riskleri: Risk kavramına yeni katılmış bir risk türü olup; işletme içi ve dışı mevzuata uyulmamasından ve ortakların kamuoyunda olumsuz algılanabilecek tutum ve davranışlarından kaynaklanan risklerdir. Skandal, rüşvet, üretim süreçlerinde ihmaller, finansal tablolarda yanıltıcı bilgiler, işletmenin kamu otoritesi tarafından önemli tutarda bir para cezasına çarptırılması bu risklere örnektir.

Riskten kaçınma: Teknik olarak kaçınma daha riskler oluşmadan bununla ilgili
alınan kararlardır. Kayıp veya zarar olasılıklarını artıran kişi, bina, iş vb. eylemlere karışmamak, onlardan uzak durmaktır. Eğer bir işletme riskin varlığına tahammül etmiyorsa burada bir kaçınma stratejisi söz konusudur. Eğer risk çok kısa bir süre için bile kabul edilemez ise riskten kaçınma söz konusu olup, riske yol açan eyleme girilmemektedir. Örneğin; sırf riskli ve tehlikeli diye bir ürünü en başından üretmeyi reddetmek, mevcut bir ürünün üretimini durdurmak veya belirli bir riskin olmadığı bir işletme konumu seçmek olabilir.