FİNANSAL EKONOMİ

Yurtiçi piyasalarda yerli para içermeyen gösterimler yani yabancı paraların birbirleri cinsinden gösterimi çapraz kur olarak tanımlanmaktadır. Genellikle uluslararası piyasalarda kurlar dolar cinsinden ifade edilir.

Bir para biriminin başka bir para birimi cinsinden fiyatı (değeri) olarak da
tanımlayabileceğimiz döviz kuru; iki farklı biçimde açıklanabilir. Eğer döviz kuru,
bir birim yabancı para ile değiştirilebilen yerli para miktarı olarak tanımlanıyorsa
(1$ = T2 gibi) buna direkt kotasyon yöntemi diyoruz. Tersine döviz kuru, bir birim yerli paranın karşılığı olan yabancı para tutarı (T1 = 0,5$ gibi) şeklinde ifade
edilirse buna da dolaylı kotasyon adı verilmektedir. Ülkemizde kurlar direkt kotasyon yöntemiyle açıklanmakta, döviz kuru deyimiyle bir birim yabancı paranın
Türk Lirası cinsinden fiyatı ifade edilmektedir. Buna göre döviz kurunun yükselmesi Türk Lirası’nın değer kaybetmesi, kurun düşmesi de Türk Lirası’nın değer
kazanması anlamına gelmektedir. Bu şekilde iki para birimi arasında doğrudan
doğruya uygulanan kura düz-kur denilmektedir. Yurtiçi piyasalarda yerli para
içermeyen gösterimler yani yabancı paraların birbirleri cinsinden gösterimi çapraz kur olarak tanımlanmaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Dış ticaret akımları yaklaşımına göre; ekonomik birimler, yabancı ülkelerle mal
ve hizmet ticareti yapmak için döviz talep etmektedir. Döviz arzı ise yurtdışına
satılan mal ve hizmetlerden elde edilen gelirler tarafından belirlenmektedir. Dolayısıyla dövizin denge fiyatı, ithalat ve ihracattan kaynaklanan döviz arz ve talebine
göre belirlenmektedir. Bu yaklaşıma göre, bir ülkenin döviz kurlarını ve ulusal
parasının değerini belirleyen en temel etken, o ülkenin dış ticaret dengesi, yani mal ihracatı ve ithalatıdır.

Satın alma gücü paritesi teorisi tek fiyat kanunu ilkesine dayandırılmaktadır. Bu
kanun, dış ticarete konu olan tamamiyle özdeş malların, taşıma giderleri ve dış ticaret kısıtlamaları olmaması durumunda, bütün dünyada fiyatının aynı olacağını
ifade etmektedir Tek fiyat kanununun döviz piyasalarına uygulanması satın alma
gücü paritesi olarak bilinmektedir.

Faiz paritesi yaklaşımı, ülkelerin faiz oranları arasındaki farklılıklara dayanarak
döviz kurlarını açıklamaktadır. Faiz paritesi yaklaşımı, döviz kurlarının belirlenmesinde daha çok makroekonomik yapıyı göz önüne almakta ve ödemeler
bilânçosunun sermaye hareketleri hesabını analize dâhil etmektedir.
Yurt içi ve yurt dışı finansal varlıklar arasında tam ikame söz konusu olduğunda çeşitli finansal varlıkların getiri oranları eşitlenmektedir. Bu eşitlik faiz
paritesi koşulu olarak ifade edilmektedir. Faiz paritesi yaklaşımının en temel
önerisi aynı riske sahip iki finansal varlığın aynı getiriye sahip olması gereğidir.

Para Kurulu: Ülke parasının seçilecek bir ülke parası ile sabit bir kurdan değişimini
öngören ve belirli yasal düzenlemeleri gerektiren bir sistemdir. Para otoritesi yerli
parayı yalnızca yabancı para girişi karşılığı basabilir.

Sürünen bantlar içindeki kurlar: Ülke parasının değeri merkezi bir kur etrafında belirli dalgalanma marjları içinde sürdürülür.

Spot piyasalar, belli miktardaki bir kıymetin ve bunların karşılığı olan paranın, işlemin ardından çok kısa süre içerisinde el değiştirdiği piyasalardır. Türev (vadeli) piyasalar ise ilerideki bir tarihte, teslimatı veya nakdi uzlaşması yapılmak üzere herhangi bir kıymetin, bugünden alım satımının yapıldığı piyasaları ifade etmektedir.

Futures sözleşmeler kadar yaygın olmamakla birlikte, opsiyon sözleşmeler de organize borsalar bünyesinde işlem görmekte, ancak tezgahüstü piyasada işlem gören opsiyon sözleşmelerinde de işlem hacmi yüksek seviyede gerçekleşmektedir.
Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcısına gelecekte belirli bir
tarihte veya tarihe kadar, sözlesmenin yapıldığı gün belirlenen bir fiyat üzerinden,
belirli bir miktardaki bir varlığı satın alma veya satma hakkı tanıyan sözlesmedir.

Nominal döviz kuru, daha önce belirtildiği gibi, bir para biriminin
başka bir para birimi cinsinden değeridir. Nominal kurların belirli bir zaman
içerisinde yabancı ülkedeki enflasyon oranı (Pf) ile yurtiçi enflasyon oranına (P)
göre düzeltilmesinden elde edilen kura reel döviz kuru adı verilir.

Reel kurun hesaplanmasında kullanılan formül şu şekildedir; 

Reel Döviz Kuru= Nominal Döviz Kuru*(Yurtdışı Fiyat Düzeyi/Yurtiçi Fiyat Düzeyi)

Değerler yerine koyacak olursak;

Reel Döviz Kuru= 2*(100/105)

=1,9

Döviz kurlarının belirlenmesine yönelik olarak uygulanan sistemlere döviz kuru
sistemleri denilmektedir. Döviz kuru sistemleri sabit ve esnek kur sistemi olarak
iki başlık altında incelenebilir. Ayrıca bu iki kur sisteminin karışımından oluşan
karma sistemler de bulunmaktadır.

Para otoritesinin belli bir pariteye bağımlı olmaksızın kurlara müdahale
ederek kur değişimlerini etkilediği ancak bu müdahalelerin önceden belirlenmiş kurallara göre yapılmadığı kur sistemine Yönetimli Dalgalanma adı verilemktedir.

Parite Riski; döviz portföyündeki yabancı paraların çarpraz kurlarında (paritelerinde) meydana gelen değişmeden kaynaklanabilecek kar ya da zarar etme ihtimalidir. Parite riskinde, her iki yabancı paradan da net anlamda döviz varlığı veya net anlamda döviz borçlusu olunması durumunda, bu iki yabancı paranın birbirleri arasındaki kuru gösteren çarpraz kurun değişmesi sonucu zarar edilebilir.

Satın alma gücü paritesi teorisi tek fiyat kanunu ilkesine dayandırılmaktadır. Bu kanun, dış ticarete konu olan tamamiyle özdeş malların, taşıma giderleri ve dış ticaret kısıtlamaları olmaması durumunda, bütün dünyada fiyatının aynı olacağını ifade etmektedir Tek fiyat kanununun döviz piyasalarına uygulanması satın alma gücü paritesi olarak bilinmektedir. Satınalma gücü paritesi teorisi tek fiyat yasasının bütün mallar için geçerli oluğunu kabul etmekte ve ülkelerin fiyatlar genel düzeyi ile döviz kurları arasında ilişki kurmaya çalışmaktadır.

Bu kuramın altında yatan temel düşünce ülkeler arsındaki fiyatlar genel düzeyi oranlarının denge döviz kurunu temsil etmekte olduğudur. Diğer bir ifadeyle, bir birim ulusal paranın cari döviz kurlarından birbirine dönüştürüldüğünde dünyanın her yerinde aynı satın alma gücüne sahip olması gerekmektedir.

Forward sözleşmeler, belirli bir miktardaki malın (Pamuk, buğday gibi) veya finansal aracın (tahvil, döviz gibi) gelecekteki bir tarihte, önceden belirlenmiş miktar ve fiyattan satın alma/satma yükümlülüğünü içeren sözleşmelerdir.

Forward sözleşmeler borsalarda değil tezgahüstü piyasalarda işlem görmektedir ve bu sözleşmeler standart olmadığı için sözleşme şartları (fiyat, miktar, kalite, tarih ve yer) alıcı ile satıcının ihtiyaçlarına göre taraflarca düzenlenebilmektedir. Bu sözleşmeler taraflar arasında serbestçe yapıldığı için karşılıklı bir güven gerektirmektedir. Diğer bir ifadeyle forward sözleşmelerde kredi riski yani anlaşmaya uymama riski mevcuttur. Taraflardan birinin yükümlülüğünü yerine getirmeme riski, bir kurumun garantisi altına alınmış değildir. Forward sözleşmelerin aracısız yapılması mümkün olsa da uygulamada bu işlemler bankalar ve döviz brokerları aracılığıyla gerçekleştirilmektedir.

Ayrıca forward işlemlerde sözleşmeye konu olan varlık genellikle vade sonunda teslim edilmekte ve vade sonuna kadar taraflar arasında herhangi bir transfer söz konusu olmamaktadır. Forward sözleşmeler teslim amaçlı ve cayılamaz sözleşmelerdir. Forward sözleşmeler genel olarak döviz kuru ve faiz oranı risklerine
karşı korunmak amacıyla yapılmaktadır.

Vadeli işlem (futures) sözleşmesi, sözleşmenin taraflarına, belirlenen ileri bir tarihte, bugünden üzerinde anlaşılan fiyattan, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki ekonomik veya finansal göstergeyi, sermaye piyasası aracını, malı, kıymetli madeni veya dövizi alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmedir.

Vadeli işlem sözleşmesi standart hale getirilmiş forward sözleşmelerdir. Vadeli işlemler organize borsalarda yapıldığı için vadeli işlem sözleşmesinde alım satıma konu mal ve finansal aracın niteliği, miktarı, vadesi ve teslim tarihi ve yeri standart olarak tanımlanmıştır. Vadeli işlem sözleşmelerinde taraflar açısından tek değişken, alım satım sırasında oluşan fiyattır. Borsada fiyatlar hergün değişebilir. Ancak vadeli sözleşme fiyatlarının bir gün içerisinde aşağı ve yukarı doğru hareket edeceği maksimum günlük fiyat değişiklikleri ilgili borsa tarafından belirlenmektedir. Fiyatlara bu tür sınırlama getirmenin amacı, aşırı fiyat değişimlerinin spekülasyon ve paniğe neden olması olasılığını ortadan kaldırmaktır. Genel olarak, fiyatlar bu limitlerin dışına çıkarsa işlem borsa tarafından durdurulur.

Opsiyon sözleşmesi, iki taraf arasında yapılan ve alıcısına gelecekte belirli bir
tarihte veya tarihe kadar, sözlesmenin yapıldığı gün belirlenen bir fiyat üzerinden,
belirli bir miktardaki bir varlığı satın alma veya satma hakkı tanıyan sözlesmedir. Sorudan yer alan tanım opsiyon sözleşmlerinden Döviz Opsiyonunu göstermektedir.

Opsiyon sözleşmesinde alıcı ve satıcı olmak üzere iki taraf vardır. Alıcı taraf, belirli bir prim karşılığında satın aldığı opsiyonu kullanma hakkına sahipken, opsiyon satıcısı (veya opsiyon yazıcısı) belirli bir prim karşılığı hazırladığı opsiyon sözleşmesi ile bu hakkı satan taraf olarak yükümlülük altına girmektedir.

Alıcı tarafın, opsiyon sözleşmesiyle tanınan hakkı satın almak için ödediği paraya opsiyon primi denir.

Dış ticaret akımları yaklaşımına göre; ekonomik birimler, yabancı ülkelerle mal ve hizmet ticareti yapmak için döviz talep etmektedir. Döviz arzı ise yurtdışına satılan mal ve hizmetlerden elde edilen gelirler tarafından belirlenmektedir. Dolayısıyla dövizin denge fiyatı, ithalat ve ihracattan kaynaklanan döviz arz ve talebine göre belirlenmektedir. Bu yaklaşıma göre, bir ülkenin döviz kurlarını ve ulusal parasının değerini belirleyen en temel etken, o ülkenin dış ticaret dengesi, yani mal ihracatı ve ithalatıdır. Dış ticaret bilânçosunun fazla verdiği ya da ihracatın ithalattan fazla olduğu bir durumda ulusal paranın değeri artarken, dış ticaret bilânçosunun açık verdiği ya da ithalatın ihracatı aştığı bir durumda ulusal para değer kaybına  uğramaktadır.

Kur riskinden korunmak isteyen bir ekonomik birim forward ve futures sözleşmelerini temel olarak iki tip strateji ile kullanır: uzun ve kısa pozisyon.

Forward sözleşmeleri kapsamında Uzun (Long) Pozisyon, Gelecekte, önceden belirlenmiş tarih ve fiyattan bir varlığı satınalma yükümlülüğüdür.

Uzun (Long) Pozisyon: Gelecekte, önceden belirlenmiş tarih ve fiyattan bir varlığı satınalma yükümlülüğüdür.

Bir para birimi ile başka bir para birimi arasındaki değişim oranına döviz kuru denir. Bir para biriminin başka bir para birimi cinsinden fiyatı(Değeri) olarak da tanımlanır. Döviz kuru iki farklı şekilde açıklanır. Eğer döviz kuru, bir birim yabancı para ile değiştirilebilen yerli para miktarı olarak tanımlanıyorsa direkt kotasyon(1€=₺2 ) tersine döviz kuru, bir birim yerli paranın karşılığı olan  yabancı para tutarı (1₺=€5 )şeklinde ifade ediliyorsa  buna da dolaylı kotasyon adı verilmektedir.