FİNANSAL EKONOMİ

Finansal sistemin işleyişi sonucu belirlenen faiz, etkileri itibariyle ekonominin genelini ilgilendiren önemli bir makro değişkendir.

“Bir üretim faktörü getirisi olarak değerlendirildiğinde,  faiz sermayenin üretimden aldığı paydır.

Vadeli mevduat faiz oranları ve sabit getirili finansal varlıkların (tahviller) o andaki geçerli olan fiyatlara göre ortaya konan getiri oranları, nominal faiz oranını ifade etmektedir

Klasik teoriye göre; faiz düzeyini belirleyenler, yatırım ve tasarruf değişkenleridir.

Klasik faiz teorisine göre; faiz oranlar herhangi bir nedenle denge faiz oranın altında belirlenirse, bu durumda tasarruflar yatırımları karşılamayacak yani yatırım fazlalığı olacaktır.

Klasiklerin, faiz oranlarını reel faktörlerle açıklamasına karşılık Keynes, faizi parasal bir olgu olarak kabul ve analiz etmektedir.

Keynes’e göre faiz, tasarrufun getirisi değil, parayı likit olarak elde tutmaktan vazgeçmenin bir bedelidir.

Likidite tercihi teorisinde denge faiz oranı; para arzı, para talebi eşitliğinin sağlandığı noktada gerçekleşmektedir.

Aynı risk, likidite ve vergi ayrıcalıklarına sahip ancak vadeleri farklı olan finansal varlıkların faiz farklılıkları faiz oranlarının vade yapısı ile açıklanmaktadır.

Herhangi bir vadedeki faizi oluşturan arz ve talep unsurlarında değişiklikler, diğer vadelerdeki arz ve talep koşullarını etkilemez.

Faizin, ekonomide üstlendiği çeşitli fonksiyonları bulunmaktadır. Faizin temel işlevleri olarak da ifade edilen ekonomik yaşamdaki fonksiyonları, kısaca şu şekilde ortaya konulabilir;

Fonksiyonel anlamda ekonomideki işlevleri yukarıdaki gibi genelleştirilen faiz; tasarrufçu, yatırımcı, üretici ve tüketiciler başta olmak üzere ekonominin hem talep hem de arz boyutu üzerinde önemli bir belirleyici durumundadır.

Ancak, gelir dağılımda etkinliğin sağlanması faiz oranının bir ekonomide yerine getirdiği temel görevler arasında yer almaz.

Klasik teoride faiz oranı “reel” bir değişkendir ve faiz düzeyini belirleyen faktörler, tasarruf arzı ve talebi (yani yatırım talebi)dir. Aynı zamanda faiz, tasarruf arzının fiyatı olarak düşünülmektedir. Bu bağlamda faiz, tasarrufun yani bugünkü tüketimden vazgeçmenin karşılığıdır.

Klasik teoride faiz oranları, ekonomide tasarrufla yatırımları birbirine eşitleyen, düzenleyici bir işlev görmektedir. Tasarruf arzı ile yatırım talebi faiz oranlarını birlikte oluşturmaktadır. Yani piyasa denge faiz oranlarının belirleyicisi tasarruf ve yatırım büyüklükleridir. Denge faiz oranı, tasarrufları yatırımlara eşitleyen faiz oranı olarak belirlenmektedir.

Keynes teorisinde faiz oranlarını tasarruf ve yatırımlara bağlayan “klasik teoriye” karşı çıkmaktadır. Klasiklerin, faiz oranlarını reel faktörlerle açıklamasına karşılık Keynes, faizi parasal bir olgu olarak kabul ve analiz etmektedir.

“Likidite tercihi teorisi” olarak bilinen faiz teorisinde Keynes, faiz oranlarını reel faktörler yerine parasal faktörler ile açıklamaya çalışmıştır. Keynes’e göre faiz, tasarrufun getirisi değil, parayı likit olarak elde tutmaktan vazgeçmenin bir bedelidir. Bir başka ifade ile likiditeden vazgeçmenin maliyetidir.

 Finansal kurumlar ve finansal sistemden daha geniş bir makro model çerçevesinde ekonomik analizlerini gerçekleştiren iktisatçılar, faiz oranlarının belirlenmesinde daha çok “likidite tercihi” teorisini kullanmaktadırlar. Bu teoride faiz oranları, para arzı ve talebine göre belirlenmektedir.

Ekonomik birimlerin çeşitli nedenlerle ellerinde ya da kasalarında bulundurmak istedikleri para miktarına para talebi denir. Ekonomik birimlerin para talep etmelerinin nedenleri farklıdır. Keynesyen teoriye göre, karşımıza üç farklı para talebi çıkmaktadır. Bunlar; “işlem amaçlı”, “ihtiyat amaçlı” ve “spekülasyon amaçlı” para talebi olarak sıralanmaktadır.

Ekonomik birimlerin günlük harcamalarını finanse etmek için tutmak istedikleri para miktarına işlem amaçlı para talebi denir. İşlem amaçlı para talebini belirleyen faktörler gelir düzeyi ve fiyatlar genel seviyesidir. Gelir ile işlem amaçlı para talebi arasında doğrusal (pozitif) bir ilişki bulunmaktadır. Gelir düzeyinin artması işlem amaçlı olarak daha çok para tutulması anlamına gelirken, gelir düzeyinin azalması işlem amaçlı para talebini azaltır. İşlem amaçlı para talebi ile fiyatlar genel düzeyi arasında da doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Fiyat genel düzeyinin artması, günlük işlemler için daha çok nakit bulundurulması anlamına geleceğinden, işlem amaçlı para talebini artırır. Fiyat genel düzeyinin düşmesi ise işlem amaçlı para talebini azaltır.

Ekonomik birimler işlem güdüsüyle tutmakta oldukları paraya ek olarak, ileride oluşması muhtemel bir gideri karşılamak için de para talebinde bulunabilirler. İhtiyat güdüsü ile para talebi olarak bilinen bu durum, gelecekteki ihtiyaçları ve öngörülemeyen ödemeleri karşılamak amacıyla kaynaklarımızın bir kısmını nakit olarak tutmamızla ilgilidir. İhtiyat güdüsüyle talep edilen para, gelir ve faiz oranı- na bağlıdır. Özellikle faiz oranları yüksekse bireyler bir ölçüde riski göze alıp, ihtiyat amacıyla tuttuğu paranın miktarını azaltabilirler.

İhtiyat ve işlem amaçlı olarak tutulan paranın dışında ekonomik birimler spekülasyon amaçlı olarak da para talebinde bulunabilirler. Spekülasyon amaçlı para talebi, gelecekte kazanç elde edilebilecek alanlarda kullanmak amacıyla bir miktar paranın elde hazır biçimde tutulması demektir. Spekülasyon amaçlı para talebi faiz oranına duyarlı olan para talebidir. Faiz oranları düzeyi ile spekülasyon amaçlı para talebi arasında ters yönlü bir ilişki mevcuttur.

Likidite tercihi teorisine göre, Merkez Bankasının para arzında yaratacağı bir değişiklik de denge faiz oranlarının değişmesine neden olmaktadır. Bu bağlamda Merkez Bankasının uygulayacağı para politikasına bağlı olarak (açık piyasa işlemleri, zorunlu karşılık oranları ve reeskont işlemleri gibi) para arzı artarsa, para talebi sabitken, para arzı doğrusu paralel olarak sağa kayar ve denge faiz oranı düşer. Merkez Bankası, para arzını azaltıcı bir politika izlerse, yine para talebi sabitken, para arzı doğrusu sola kayar ve denge faiz oranı yükselir.

Oysa uygulamaya baktığımızda ekonomide farklı faiz oranları ile karşılaşmaktayız. Bilindiği gibi piyasada farklı finansal işlem ve finansal varlıklar bulunmakta ve bunlar farklı faiz oranları- na sahip olmaktadır.

Faiz oranlarının farklılığı faiz oranlarının yapısı olarak analiz edilmektedir. Faiz oranlarının yapısı; finansal varlıkların sahip oldukları risk, vade, vergi ayrıcalıkları ve likidite gibi özelliklerinin faiz oranına nasıl yansıdığının incelenmesidir. Finansal varlıkların taşıdıkları özellikler farklı olduğu için denge faiz oranları birbirinden farklıdır. Risk, vade, vergi ayrıcalıkları ve likidite özellikleri aynı olan finansal varlıkların faiz oranları aynıdır. Finansal varlıkların bu özellikleri farklılaştıkça, faiz oranları da farklı olmaktadır.

Ünitemizin başında açıkladığımız gibi; Tasarruf yapanlar yaptıkları tasarruflar karşılığında, tüketimden vazgeçmenin bedeli olarak faiz geliri elde ederler. Bu da onların servet birikimleri üzerinde olumlu etki yaratmaktadır. Bir diğer ifadeyle getiri faiz oranın kavramının içerisinde yer almaktadır.

Bu soru Faiz Oranlarının Risk Yapısı başlığı altında ele alınan konular ile ilgilidir. 

Sorunun doğru cevabı olan Geri Ödememe Riski; Finansal piyasalarda aynı vadeye sahip varlıkların faiz oranlarının değişik olmasının nedenlerinden birisi, “geri ödememe riski” düzeyindeki farklılıklardır. Bu risk, finansal varlığı ihraç eden ekonomik birimin yükümlülüklerini (faiz ve anapara geri ödemesi gibi) zamanında ya da hiç yerine getirmemesi nedeniyle ortaya çıkmaktadır.

Beklentiler teorisi; belirsizliğin ve riskin mevcut olmadığı bir yatırım ortamında ekonomik birimlerin vade tercihlerini, kâr maksimizasyonu varsayımı altında açıklamaya çalışmaktadır. Beklentiler teorisine göre uzun vadeli faiz oranının değeri; piyasada mevcut (cari) kısa vadeli faiz oranı ile uzun vadeli varlığın vade süresi içinde piyasa katılımcılarının gerçekleşmesini bekledikleri kısa vadeli faiz oranlarının ortalamasına eşittir. Bu durumda şu anki bir yıllık faiz oranı olan %14 ile önümüzdeki sene beklenen bir yıllık faiz oranı olan %16’yı toplar ve basit ortalamasını aşırsak doğru sonuca ulaşırız.

Likidite primi teorisi, finansal yatırımcıların kısa ve uzun vadeli menkul kıymetler arasında kayıtsız (fark görmeyen) olduğu varsayımını reddetmektir. Bu teoriyi geliştirenlere göre, uzun vadeli finansal varlıkların likiditesi kısa vadeli finansal varlıkların likiditesine göre düşüktür. Ayrıca uzun vadeli yatırımlar, genel olarak kısa vadeli yatırımlardan daha risklidir. Çünkü uzun vadeli borçlanmalarda, borçlunun borcunu ödeyememe durumuna düşme olasılığı, süreye bağlı olarak artmaktadır. Bu nedenle de yatırımcıların uzun vadeli finansal varlıkları tercih etmesi için ekstra bir faiz getirisi (likidite primi) beklentisi içinde olacakları kabul edilir. Likidite primi teorisine göre, uzun vadeli faiz oranları cari dönem faiz oranı ile gelecek dönem beklenen faiz oranlarının toplamına  likidite priminin eklenmesi ve elde edilen sonucun basit ortalamasının alınmasıyla hesaplanmaktadır.

Sorumuza uyarlayacak olursak; %8=(%12+%x+%4)/3

Buradan x=%8 sonucuna ulaşırız.

En basit şekliyle nominal faiz oranından beklenen enflasyonun arındırılmasıyla bulunur.

Fisher eşitliği yaklaşımına göre, bunu aşağıdaki gibi formüle edebiliriz:

i = re + EP

Buradaki sembollerin açılımı aşağıdaki gibidir:

i = Nominal faiz oranı

re = Reel faiz oranı

EP = Beklenen enflasyon oranı

Buradan hareketle reel faiz oranını; “re = i - EP” olarak ifade edebiliriz. Ancak bu, enflasyon oranının düşük seyrettiği ekonomiler için geçerli olan bir reel faiz hesaplama yöntemidir. Enflasyon oranının yüksek seyrettiği ekonomilerde reel faiz hesaplamasında aşağıdaki formülasyonu kullanmak bizi daha isabetli sonuçlara götürecektir:

Burada, faiz oranlarının ve enflasyonun “ondalık sayılarla” ifade edilmesi gereklidir. Sorumuzda yer alan değerleri, yukatıdaki formülde yerime koyduğumuzda;

(1.43)/1.30=1.10 ve 1.10-1=0.10

Sonucunu elde ederiz.