FİNANSAL EKONOMİ

Tanımı yukarıdaki gibi değişik şekillerde ortaya konulan faizin, ekonomide üstlendiği çeşitli fonksiyonları bulunmaktadır. Faizin temel işlevleri olarak da ifade edilen ekonomik yaşamdaki fonksiyonları, kısaca şu şekilde ortaya konulabilir;

• Faizin birinci fonksiyonu, tasarrufun ulusal gelirden alacağı payı belirlemektir. Bilindiği gibi tasarruf, ekonomik büyüme ve gelişmenin temelini oluşturan yatırımların kaynağını oluşturmaktadır. Faiz tasarruf yatırım eşitliğini sağlayan bir değişken olarak, ulusal gelirden tasarruflara ayrılacak payın belirlenmesinde önemli bir işlev görmektedir.

• Piyasa ekonomilerinde faizin yerine getirdiği ikinci fonksiyon, kaynakların etkin dağılımı bağlamında sermayenin etkin dağılımı ve kullanımını sağlamaktır. Faiz oranlarının yönlendirmesine bağlı olarak sermaye, ekonomide en etkin kullanım alanlarına aktarılmakta ve ekonomide daha verimli bir üretim yapısı oluşturulabilmektedir.

• Faizin fonksiyonlarından bir diğeri ise tasarruf sahiplerine gelir sağlama işlevidir. Tasarruf yapanlar yaptıkları tasarruflar karşılığında, tüketimden vazgeçmenin bedeli olarak faiz geliri elde ederler. Bu da onların servet birikimleri üzerinde olumlu etki yaratmaktadır. Doğru cevap E.

Nominal Faiz Oranı: Piyasada faiz düzeyinin oluşmasını sağlayan faktörlere bağlı olarak belirlenen (fon arz ve talebi) cari yani o andaki T cinsinden (parasal birimlerle ifade edilen) belirlenen, gazete, dergi ve diğer iletişim unsurları tarafından halkın bilgisine sunulan faiz oranıdır. Nominal faiz oranı piyasada gerçekleşir ve gözlenebilen faiz oranıdır. Bu anlamda, vadeli mevduat faiz oranları ve sabit getirili finansal varlıkların (tahviller) o andaki geçerli olan fiyatlara göre ortaya konan getiri oranları, nominal faiz oranını ifade etmektedir. Doğru cevap B' dir.

Reel Faiz Oranı: Nominal faizin enflasyonla ilişkilendirilmiş şeklidir. Yani beklenen enflasyona göre düzeltilmiş faiz oranıdır. Reel faiz, fiyat artışlarının nominal faizde yarattığı erozyonu ortaya koyduğu için, gerçek getirinin ifadesi olarak daha anlamlı sonuçlar üretmektedir. Doğru cevap B' dir.

Klasik iktisat yazını, Adam Smith’in “Ulusların Zenginliği” adlı eseri ile başlar ve büyük ölçüde oradaki görüşleri taşır. İktisat biliminin ve klasik iktisadın kurucusu olarak kabul edilen Adam Smith’in, faiz hakkındaki düşünceleri de oldukça önemlidir. Smith’e göre faiz kârdan ayrı bir kavramdır. Faiz, birikimini kendisi kullanmayan başka birine ödünç olarak veren kişinin, bu eylemi dolayısıyla elde ettiği gelirdir. Bir başka ifadeyle borç alanın ödünç verene, o paranın kullanılması nedeniyle eline geçen kâr fırsatı için ödediği bir karşılıktır. Klasik teoride faiz oranı “reel” bir değişkendir ve faiz düzeyini belirleyen faktörler, tasarruf arzı ve talebi (yani yatırım talebi)dir. Aynı zamanda faiz, tasarruf arzının fiyatı olarak düşünülmektedir. Bu bağlamda faiz, tasarrufun yani bugünkü tüketimden vazgeçmenin karşılığıdır.

Ekonomide faiz oranları ile tasarruf düzeyi arasında bir bağlantı, fonksiyonel bir ilişki bulunmaktadır. Bu ilişki doğrusal olarak adlandırılır. Faiz oranının yükselmesi durumunda bireyler daha fazla tasarrufa yönelecek, yani şimdi tüketmek yerine, gelecekteki bir zamanda daha fazla tüketimi tercih edeceklerdir. Buna göre nispeten yüksek bir faiz oranı, bireylere gelecekte bugünkünden daha fazla tüketim yapma olanağı sağlayacaktır. Oysa düşük bir faiz oranı ekonomik birimlerin gelecekte daha fazla tüketebilme beklentilerini kıracaktır. Dolayısıyla faiz oranı düşerse tasarruf miktarı da azalacaktır.

Diğer yandan, bir ekonomide tasarruflara olan talep yani yatırımlar da faiz oranlarına karşı duyarlıdır. Bilindiği gibi işletmelerin amacı kârlarını maksimize etmektir. İşletmelerin yatırım yapmalarında temel belirleyici yatırım getirisinin, maliyetini aşması yönündeki beklentidir. Yatırımın maliyeti ise faiz oranına bağlıdır. Yatırımlar faiz oranı ile ters yönlü bir ilişki içindedir. Yani faiz oranı yükseldikçe işletmeler daha az yatırım yapmayı tercih etmektedirler. Doğru cevap D' dir.

Faiz oranındaki azalma bir yandan düşen maliyete bağlı olarak yatırımı teşvik ederken (yatırımları artırırken), diğer yandan yapılan tasarrufun getirisindeki azalmaya bağlı olarak tasarrufların da azalmasına neden olur. Faizlerdeki azalış, işletmelerin arzu ettikleri yatırım miktarının, tasarruflar düzeyine eşit oluncaya kadar (i0) devam eder. Ancak “i0” gibi bir denge faiz oranında, yatırıma yönelmemiş (arta kalan) tasarruf kalmayacak, yani tasarruflar yatırımlara eşit olacaktır. Eğer faiz oranları “i2” gibi denge faiz oranının altında belirlenirse, bu durumda tasarruflar yatırımları karşılayamayacak, yani yatırım fazlalığı oluşacaktır. Bu durum faiz oranlarının artmasına neden olacak ve artan faiz oranları bir yandan maliyet artışına bağlı olarak yatırımların azalmasına, diğer yandan getiri artışı etkisiyle tasarrufların artmasına neden olacaktır. Bu ilişki tasarruf yatırım eşitliğinin sağlandığı “i0” faiz oranına (denge faiz oranı) kadar devam edecektir. Sadece “i0” denge faiz oranında yatırım tasarruf eşitliği sağlanacaktır. Doğru cevap D' dir.

Likidite tercihi teorisi Keynesyen faiz teorisi olarak da bilinmektedir. Ekonomik literatürde Kenesyen düşünce 1929 Dünya Krizi’nden sonra gündeme gelmiştir. Özellikle kriz sonrası ortaya koyduğu çözümlemeleri ile bilinen Keynes’in, ekonominin genel işleyişi ile ilgili görüşleri kadar, faiz konusundaki görüşleri de yankı uyandırmıştır. Keynes teorisinde faiz oranlarını tasarruf ve yatırımlara bağlayan “klasik teoriye” karşı çıkmaktadır. Klasiklerin, faiz oranlarını reel faktörlerle açıklamasına karşılık Keynes, faizi parasal bir olgu olarak kabul ve analiz etmektedir. “Likidite tercihi teorisi” olarak bilinen faiz teorisinde Keynes, faiz oranlarını reel faktörler yerine parasal faktörler ile açıklamaya çalışmıştır. Keynes’e göre faiz, tasarrufun getirisi değil, parayı likit olarak elde tutmaktan vazgeçmenin bir bedelidir. Bir başka ifade ile likiditeden vazgeçmenin maliyetidir.

Doğru cevap C' dir.

Ekonomik birimlerin günlük harcamalarını finanse etmek için tutmak istedikleri para miktarına işlem amaçlı para talebi denir.İşlem amaçlı para talebini belirleyen faktörler gelir düzeyi ve fiyatlar genel seviyesidir. Gelir ile işlem amaçlı para talebi arasında doğrusal (pozitif) bir ilişki bulunmaktadır. Gelir düzeyinin artması işlem amaçlı olarak daha çok para tutulması anlamına gelirken, gelir düzeyinin azalması işlem amaçlı para talebini azaltır. İşlem amaçlı para talebi ile fiyatlar genel düzeyi arasında da doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Fiyat genel düzeyinin artması, günlük işlemler için daha çok nakit bulundurulması anlamına geleceğinden, işlem amaçlı para talebini artırır. Fiyat genel düzeyinin düşmesi ise işlem amaçlı para talebini azaltır.

Doğru cevap C' dir.

Bu bağlamda diğer şartlar sabitken gelir düzeyi artarsa, para talep eğrisi sağa kayar ve faiz oranı yükselir. Yine diğer şartlar sabitken gelir düzeyi azalırsa, para talebi sola kayar ve faiz oranı düşer. Fiyatlar genel düzeyi arttığında ise yine para talep eğrisi sağa kayar ve faiz oranları artar, fiyatla genel düzeyinde ortaya çıkacak bir azalma ise para talebini sola kayması ve denge faiz oranının düşmesiyle sonuçlanacaktır. 

Doğru cevap A' dır.

Cari faiz oran› %10 ve 2 yıl boyunca beklenen kısa vadeli faiz oranlarının (her yıl için) %18 olduğunu ve likidite priminin ise %3 olduğunu kabul edelim. Bu durumda, 3 yıl vadeli tahvilin faiz oranı şu şekilde hesaplanır:

 i =(0,12 + 0,18 + 0,18) + 0,03/ 3= 0,17 = %17 

Doğru cevap A' dır.

Beklentiler Teorisi: Beklentiler teorisine göre; getiri eğrisinin şekli ya da faiz oranlarının vade yapısı, fon talep edenlerin (ödünç alanların) ve fon arz edenlerin(ödünç verenlerin) gelecekteki faiz oranı beklentilerine göre belirlenir. Bu teoriye yönelik bazı varsayımlar bulunmaktadır. Buna göre;

• Yatırımcılar vade tercihi olmayan varlıkları ellerinde bulundurdukları sürece kâr maksimizasyonu hedefleyen kişilerdir.

• Yatırımcılar, kısa vadeli finansal varlıklarla uzun vadeli finansal varlıklar arasında kayıtsızdır. Yani uzun vadeli bir finansal varlığı elinde tutmakla, kısa vadeli bir finansal varlığı elinde tutmak arasında bir fark yoktur.

• Ayrıca, yatırımcıların kısa vadeli finansal varlıkları satıp uzun vadeli finansal varlıkları almaları durumunda, ortaya çıkacak işlem maliyetlerinin sıfır olduğu kabul edilmektedir.

• Bu teoride özellikle, belli bir risk sınıfına ait, vadesi önemsiz tüm varlıklar birbirine tam ikame olarak kabul edilir. Yani yatırımcıların getiri oranı aynı olduğu sürece, 4 yıl vadeli bir finansal varlık almak yerine, iki adet 2 yıl vadeli birbirini takip eden finansal varlıklar almak veya periyodik olarak birbirini takip eden 1’er yıl vadeli varlıklar almak arasında bir fark yoktur.

Doğru cevap E' dir.

Faiz oranı, ödenen faizin anaparaya oransal olarak ifadesidir. Faiz oranı, kullanılan ya da borçlanılan meblağın yüzdesi olarak ifade edilen, borçlanma maliyetidir. Başka bir ifade ile borçlanma sonucu karşılaşılan ek ödemenin borçlanılan tutara oranlaması ile bulunur.

Buna göre 750 / 5000= 0.15

Faiz oranı yüzde 15 olarak bulunur.

Nominal faizin enflasyonla ilişkilendirilmiş şeklidir. Yani beklenen enflasyona göre düzeltilmiş faiz oranıdır. Reel faiz, fiyat artışlarının nominal faizde yarattığı erozyonu ortaya koyduğu için, gerçek getirinin ifadesi olarak daha anlamlı sonuçlar üretmektedir.

Piyasada ifade edilen nominal faiz reel faiz ve beklenen enflasyonun toplamından oluşmaktadır. Fisher eşitliği yaklaşımına göre, bunu aşağıdaki gibi formüle edebiliriz:

i = re + EP

Buradaki sembollerin açılımı aşağıdaki gibidir:

i = Nominal faiz oranı

re = Reel faiz oranı

EP = Beklenen enflasyon oranı

Buradan hareketle reel faiz oranını; “re = i - EP” olarak ifade edebiliriz.

0.10=reel faiz oranı+0.04

re= 0.10-0.04

re=0.06

Bir yılın sonunda elde edeceğimiz reel getiri yüzde 6 olur.

Klasik teoride faiz oranı “reel” bir değişkendir ve faiz düzeyini belirleyen faktörler, tasarruf arzı ve talebi (yani yatırım talebi)dir.

Likidite tercihi teorisi Keynesyen faiz teorisi olarak da bilinmektedir. Keynesyen teoride para arzı eksojen (dışşal) dir, yani Merkez Bankası tarafından belirlenir.

Keynes likidite tercihi kuramını geliştirirken, analizi basitleştirebilmek amacıyla ekonomik birimlerin portföylerinde sadece para ve tahvil bulunduracakları varsayımını kabul etmiştir. Buna göre, ekonomik birimler mevcut servetlerini söz konusu iki varlık (para ve tahvil) arasında dağıtmakta ve toplam varlık talebi bu ikisinin toplamından oluşmaktadır.

ÖVFT ile ÖVFA’nın eşitlendiği noktada oluşan faiz oranı denge faiz oranıdır. Cari faiz oranı, denge faiz oranının altında veya üstünde olursa ekonomideki bu durum fazla uzun sürmez ve denge faiz oranına geri gelinir.

Cari faiz oranı denge faiz oranının altında, oluşursa, ekonomide fon talep fazlalığı oluşacaktır. Faizler düşük olduğu için herkes kredi kullanmak isteyecektir. Bu bağlamda fon talep edenler arasındaki rekabet bir süre sonra faiz oranlarının artmasına neden olacak ve faiz oranları ÖVFA’nın ÖVFT’ne eşit olduğu denge faiz oranına kadar yükselecektir.

Faiz oranlarının risk yapısı; aynı vadeye sahip ancak geri ödeme kabiliyeti, likidite ve vergileri açısından farklı özelliklere sahip finansal varlıkların faiz oranları arasındaki farklılıkları açıklar.

Geri ödememe riski, finansal varlığı ihraç eden ekonomik birimin yükümlülüklerini (faiz ve anapara geri ödemesi gibi) zamanında ya da hiç yerine getirmemesi nedeniyle ortaya çıkmaktadır.

Uygulamada, devletin bir kurumu olan hazinenin çıkardığı bononun (hazine bonosu) sıfır geri ödeme riskine (ya da çok düşük risk) sahip olduğu kabul edilmektedir. Özel şirketlerin ise devletinkine benzer ödeme gücüne sahip olmaması, şirket bonolarının (finansman bonosu) geri ödeme riskinin nispi olarak daha yüksek olmasına neden olmaktadır.

Teoride dört farklı getiri eğrisi söz konusudur. Bunlar; artan getiri eğrisi, azalan getiri eğrisi, yatay getiri eğrisi ve dalgalı getiri eğrisi (tepe yapan)’dir.

 Artan getiri eğrisi, pozitif eğime sahiptir ve vade uzadıkça faiz oranlarının arttığını gösterir. Buna göre uzun vadeli faiz oranları, kısa vadeli faiz oranlarından büyüktür. Negatif eğime sahip olan azalan getiri eğrisi, kısa vadeli faizlerin uzun vadeli faizlere göre daha yüksek olduğunu, yani vade uzadıkça faizlerin düşeceğini ifade eder. Kısa vadeli faiz oranları ile uzun vadeli faiz oranlarının aynı olduğunu ifade eden eğri ise yatay (sabit) getiri eğrisidir. Dalgalı getiri eğrisi, faiz oranlarının başlangıçta vade uzadıkça artacağını ancak ilerleyen dönemlerde ise faiz oranlarının tekrar düşeceğini ifade etmektedir.

Beklentiler teorisine göre uzun vadeli faiz oranının değeri; piyasada mevcut (cari) kısa vadeli faiz oranı ile uzun vadeli varlığın vade süresi içinde piyasa katılımcılarının gerçekleşmesini bekledikleri kısa vadeli faiz oranlarının ortalamasına eşittir.

Örneğimizde beklentiler hipotezine göre, 2 yıl vadeli tahvilin bugünkü faizi, 1 yıllık tahvilin şimdiki getirisi (%8) ile gelecek döneme ilişkin beklenen getirisinin (%12) basit ortalaması,

i= (0.08 +0.12) / 2 = 0.10  olur.