KAVRAM OLARAK KOMPOZİSYON

Bir film yönetmeni ile bir fotoğraf sanatçısının izleyecekleri süreç de kullandığı yüzey farklılıklarından dolayı, farklı farklı görselleştirme aşamaları içerir. Ancak ortak noktaları, tüm görüntü üretme teknolojilerinin ikiboyutlu bir yüzey üzerinde görüntü üretebilmesi ve bu ikiboyutlu yüzey üzerinde, üçüncü boyut oluşturma çabasının gerçekleşmesidir. Fotoğraf, film ve video yüzeyleri kullandıkları teknolojilere dayalı olarak ikiboyutlu yüzeylerdir.

Kavram olarak kompozisyon kelimesi, Türkçeye Fransızcadan geçen bir kelimedir. Resim, grafik tasarım, fotoğraf, film ve heykel gibi görsel sanatlarda görsel öğelerin yerleştirilmesi ve düzenlenmesine karşılık gelir ya da bir sanat eserini oluşturan farklı bileşenlerin bir araya getirilmesini içerir. Özellikle resim sanatı için kompozisyon, görsel öğelerin resim sanatında klasikleşmiş kurallar doğrultusunda tanzim edilmesini ifade eder.

Resim sanatı için sanatın kuralları haline gelmiş öğeler aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

• Uyum
• Farklılık ve Zıtlık
• Denge
• Oran
• Ritim ve Hareket

Uyum, ancak farklı farklı parçaların ahenk içinde bir araya gelmeleri ve bu birlikteliklerinden belirgin bir bütünlük oluşturmaları sürecinde gerçekleşir. Bütünü oluşturan parçaların ancak belirli bir düzen gösterecek şekilde bir araya geldiklerinde ve bir bütün oluşturabildikleri durumlarda bir uyumdan söz edilebilir.

Farklılık, görsel bütünlüğü oluşturan öğelerin farklı formlar veya kategorilere sahip olma durumuna karşılık gelir. Oluşturulan bütün hem diğer yapıtlardan belirgin farklılıklar içermeli, hem de benzer yapıtlardan ayrıldığı, farklılaştığı ve biriciklik taşıdığı çeşitlilikleri de bünyesinde barındırabilmelidir. İşte bu özellik sanat yapıtında farklılık ya da çeşitlilik olarak adlandırılır.

Zıtlık ise kompozisyonda biçim ve renk gibi görsel öğelerin tümüyle birbirine yabancı nitelikte karşı karşıya gelmesi durumunu ifade eder. Yine tıpkı çevremizde kolaylıkla karşılaşabileceğimiz zıtlıklar üzerine kuruludur. Görsel kontrastlık kavramı ile eş anlamlıdır ve hatta kontrast kavramı zıtlığa göre daha fazla kullanım alanı bulur.

Görsel bir düzenlemede yararlanılabilecek zıtlıklar şu şekilde sıralanabilir:

• Geometrik zıtlıklar
• Renk zıtlıkları
• Doku zıtlıkları
• Ton zıtlıkları
• Ölçü zıtlıkları
• Yön zıtlıkları
• İçerik ve anlam zıtlıkları

Görsel bir estetik öğe olarak denge, fizikten farklı olarak görüntülerdeki görsel öğelerin bir araya getirilmesini konu alır. Sezen ve Tanyeli (1992), dengeyi bir sanat yapıtını oluşturan öğelerin bütün içinde kompozisyon düzenini bozmayacak şekilde dağılımı olarak tanımlar.

Görsel bir tasarımın oluşturulmasında dengenin sağlanması ile ilgili genel kurallar aşağıdaki şekilde listelenebilir:

• Görüntülerdeki dolu alanlar, boş alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.
• Görüntülerdeki daha büyük alanlar, daha küçük alanlara göre daha fazla görsel ağırlığa sahiptir.
• Görüntüdeki aydınlık alanlar, karanlık alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.
• Görüntülerdeki parlak alanlar, mat alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.
• Görüntülerdeki hareketli alanlar durağan alanlara göre daha fazla ağırlığa sahiptir.

Oran kompozisyonda yer alan öğelerin kendi içinde ve diğer görsel öğelerle renk, biçim, leke, boyut ve diğer estetik öğeler açısından karşılaştırmalı ilişkisini belirler. Nesnelerin büyüklükleri ve küçüklükleri, açıklıkları ve koyulukları, ritimleri ya da durağanlıkları birbirleri ile bir oran ilişkisi içinde değer bulur ve bu ilişki içine görsel estetik bir ifade aracı olarak kullanılır.

Çerçeve oranının kavram olarak tanımı, film ve videoda görüntünün oluşturulduğu yüzeyin boyunun enine oran› olarak bilinir. Bir kompozisyon oluşturmadaki temel etkisi ise, oluşturulan görüntünün sınırlarının belirlenmesidir. Çerçeve oranları ve görüntü boyutu, film ve videoda oluşturulan görüntünün sınırlarını belirler ve kompozisyonun nasıl bir yüzeyde ve hangi sınırlar içerisinde oluşturulacağını kesinleştirir.

1930’ların başında Hollywood Academy of Motion Picture Arts and Sciences tarafından “Akademik Oran” olarak kabul edilen 4/3’lük, yani 1.33: 1 oranı, 1950’lerde televizyon yayın standardı olarak belirlenmiştir. Bu oran uzun yıllar video yüzeyinin standart çerçeve oranı olarak sıklıkla kullanılmıştır. Film için ise en yaygın kullanım 1.85: 1 oranı ile Amerika film formatı ve 2.40: 1 CinemaScope oranıdır. Elektronik görüntüde HDTV sistemine geçişle birlikte kullanılmaya başlanan 16/9, yani 1.78: 1 oranı yeni televizyon yayın standardı haline gelmiştir.

Ritim bütünü oluşturan parçaların yinelenmesidir. Bu parçaların art arda sıralanmasıyla ritim duygusu hareket duygusuna dönüşür. Ritmin olmadığı kompozisyonlar kaotik kompozisyonlardır. Biçimlerin, çizgilerin ve renklerin yüzey üzerinde yer alış aralıkları, tekrarlar yapıtın kendine ait ritmini oluşturur. Ritim kavramı kompozisyon için hareket kavramı ile eşdeğerdir.

Film ve video görüntüsü temel anlamda üç farklı hareketin bir araya gelmesiyle oluşur. Bunlar;

• Kameranın hareketi
• Kamera önündeki nesne ve canlıların hareketi
• Kameranın çektiği görüntülerin art arda getirilmesinden oluşan kurgusal hareket olarak sıralanabilir.

Film ve video görüntüsünde hareketin oluşumunu ve kompozisyona etkisini belirleyen dört farklı etkenden söz etmek mümkündür. Bu etkenler aşağıdaki şekilde sıralanabilir:

• Hareketin yönü
• Hareketin niteliği
• Hareketin ölçeği
• Hareketin hızı

Durağan nesnelerin belirli bir hareket oluşturuyormuş gibi görünmesi zahiri hareket olarak tanımlanır. Bu tür hareket için en iyi örnek yine film gösteriminden oluşan harekettir.

Durağan bir görsel kompoziyonda, kompozisyonu oluşturan öğelerin insan gözünde yarattığı hareket olarak tanımlanır. Aslında görüntüde gerçekte hareket eden herhangi bir şey yoktur; ancak görüntüyü oluşturan öğeler öyle yerleştirilmiştir ki, insan gözü bu kompozisyonu tararken belirli bir hareket oluşturur.

Vurgulayıcı hareket, bir durağan karede tamamen durağan görüntülerin alımlanmasında oluşan harekettir. Ortada ne bir nesnenin hareketi vardır; ne de izleyenin göz hareketinden söz etmek mümkündür. Vurgulayıcı harekette tamamen durağan kompozisyon ilkelerinden faydalanılır. Yüksek kontrastlığı olan renkler, sürekli tekrarlayan şekiller ve görülmeyen bir ışık kaynağından gelen yoğun kontrast ışığın oluşturduğu enerji, vurgulayıcı bir hareket izlenimi oluşturur. Grafik hareket ile olan temel farklılığı herhangi bir retinal hareket oluşturmamasıdır.

Açık kompozisyon çerçeve içinde betimlenen öğelerin gerçekte resmin sınırları dışına taşan, resmin dışında süren ve doğal gerçekliğin bir parçası olacak şekilde düzenlenmesini ifade eder. Bu bakış açısıyla yapılan düzenlemelerde resme ait tüm gerçekliğin öğeleri resme sığdırılmaya çalışılmaz. Resim o gerçekliğin bir parçasında durur ve resmin dışında gerçeklik devam eder.

Kapalı kompozisyon ise, açık kompozisyonun tam tersi olarak, tüm gerçekliğin kompozisyon içine sınırlandırılmasını amaçlar. Konuyu bütünleyen tüm gerçeklik çerçevenin içinde yer alır ya da yer alması hedeflenir. İzleyicide herhangi bir merak duygusu yaratmaz, izleyiciyi katılıma davet etmez. Üzerinde fikir yürütmeye, resmin kalan kısmını zihinde oluşturmaya gerek bırakamayacak kadar sınırları çizilmiştir. Bu sınırlar ise genel olarak çerçevenin sınırları içerisinde konumlandırılmıştır.

Optik bakış, seçili görüntüye her an “elle müdahale” şansını beraberinde barındıran ve el-göz koordinasyonu içinde çalışan bir psiko-motor sürecinde gerçekleşir. Bu el-göz koordinasyonu, daha önceki optik deneyimler sayesinde bilişsel bir sürece dönüşür ve optikle resmetme sırasında hangi merceğin, nasıl bir görsel sonuç oluşturabileceği konusunda kestirimlerde bulunmak kolaylaşır. İşte bu deneyim sürecinde kazanılan optikle resmetme becerisi optik bakış olarak adlandırılır.