IŞIKLANDIRMA VE AYDINLATMA

Film yapmak, ışıkla resim yapmak anlamına gelir; fakat ışık, zihinde hayal yaratan resimlerin soyut bir hammaddesidir. Bir filmi izlendiğinde perdede görülen her şey ışık ve gölge oyunlarıdır.

• Mekanın büyüklüğüne, kullanılacak objektiflere, filmin hızına ve renk ısısına, çekim senaryosundaki çekimlerin özelliklerine (çekim ölçeği ve açısı, kamera hareketi gibi) göre ne kadar ışığa ihtiyacı vardır?
• Işıkların yo.unlu.u ve sertlik (sert ışık, yumuşak ışık) dereceleri ne olacaktır?
• Işıkların kombinasyonu nasıl olacaktır?

Görüntü yönetmeni gerçek dünyanın üç boyutlu bir taklidini yaratmak için temelde üç farklı ışığı kullanmak durumundadır: Anahtar ışık (key light), dolgu ışık (fill light) ve arka (kontur) ışık (back light).

Ana ışık kaynağını temsil eden "anahtar ışık" için genellikle sert ve parlak ışık kullanılmakla birlikte bu her zaman için doğru değildir. Kimi zaman yumuşak ışık da anahtar ışık olabilir. Örneğin bulutlu bir gün taklit edilmek isteniyorsa -bulutluluk derecesine göre- kuvvetli yumuşak ışık anahtar ışık görevini üstlenecektir. Anahtar ışık için sert ışık kullanılıyorsa ışıklandırılacak nesnenin doku ve şekli ortaya çıkarken keskin ve derin gölgeler yaratacaktır. Bu aydınlatılan nesnenin kaba şeklini ortaya çıkaracağı gibi izleyicinin algısını bozan gölgelere de neden olabilir. Ayrıca özelikle parlak yüzeylerde ışık patlamalarına da neden olabilir ve çözülmesi güç problemler de doğurur. Eğer anahtar ışık olarak yumuşak ışık kullanılıyorsa ışıklandırılacak nesnenin doku ve hatlarını vurgulamadığı gibi dikkat dağıtıcı gölgeler yaratmaz. Yarım tonlar ve ton basamakları oluşturacağı için gözü rahatsız etmeyecek bir görüntü oluşabilir. Ancak bu gibi durumlarda konu keskinlik ve berraklığını kaybeder ve basık bir durum yaratılır. Ana ışık için yumuşak ışık kullanmanın diğer bir nedeni; eğer ana ışık aydınlatılacak nesneye ne kadar yakınsa o kadar yumuşak olmalıdır. Çünkü yakın sert ışıklar şekilde ve dokuda ciddi bozulmalara neden olacaktır.

Genellikle günlük hayatta ana ışık kaynaklarının çeşitli yüzeylerden yansımalarını taklit etmek için kullanılan “dolgu ışık” yumuşak ve dağınık bir ışıktır. Sert anahtar ışığın yarattığı gölgeleri yumuşatmak için, kamera-nesne ekseninde anahtar ışığın tersi yönünde yerleştirilen bu ışık için “ana ışığın yarısı ya da üçte biri kadar güçte” denilse de bu yaratılmak istenilen kontrastlık derecesine bağlıdır. Dolayısıyla kullanılacak dolgu ışık yoğunluğu için kesin bir kural yoktur. Ancak anahtar ışığı aşmamalıdır. Zaten yüksek yoğunlukta kullanılması da yeni istenmeyen gölgeler yaratma ihtimalini ortaya çıkarır. Bu gibi durumlarda yüksek dolgu ışığı üç boyutluluk etkisinin azalmasına da neden olabilir. Ayrıca dağınık olması sınırlandırılması ve kontrol edilmesini de zorlaştırır. Aydınlatılacak nesneden uzaklaştıkça da yoğunluğu hızla düşer. Bu nedenlerle anahtar ışıkla dolgu ışık arasındaki oran dikkatli bir dengeleme gerektirir. Kimi zamanlar dolgu ışığa gerek duyulmadığı gibi kimi zamanda anahtar ışığın karşısına yerleştirilecek bir yansıtıcı da dolgu ışığın görevini görebilir. Dolgu ışığın yumuşak ışık dışında sert ışık kaynaklarıyla kullanıldığı tek istisna, güçlü ve parlak gün ışığının anahtar ışık olarak kullanıldığı durumlardadır. Güneş ışığının yaratacağı sert ve derin gölgeler ancak yine kuvvetli bir sert dolgu ışıkla yumuşatılabilir.

Aydınlatılacak nesnenin arkasından ve yukardan kullanılan “arka ışık (kontur ışık)” gerekliliği konusunda tartışmalar olsa da kimi zaman iyi kullanıldığında inandırıcılığı arttırabilir. Çoğu zaman aydınlatılacak nesne arka fondan ayrı görünmeyebilir ve iç içe geçmiş gibi algılanabilir. Bu gibi durumlarda hem nesneyi arka fondan ayırmak için hem de nesnenin üzerine düşecek geçişli ara tonlar görüntüde üç boyutluluk etkisini arttıracaktır. Net olarak kontrol edilmesi gerektiği için genellikle sert ışık olarak kullanılan arka ışığın yoğunluk derecesi yaratılmak istenen atmosfere göre değişiklik gösterebilir. Çok güçlü ve yoğun olan sert ışıklar dikkatin dağılmasına neden olabileceği gibi aynı zamanda kamerayla oluşturacağı açıya göre objektifte ışık yansımaları riski de taşır. Bazen de nesnenin gölgesinin nesne önünde yaratacağı ek gölgeler nedeniyle yumuşak ışık da arka ışık için tercih edilebilir.

Üç anahtar ışıklandırma çalışmasının her zaman bir parçası olarak düşünülmesi gereken bir çalışmada “arkafon ışığı (set ışığı)” kullanımıdır. Bu ışıklandırma çalışmasında temel amaç sahnede ana aydınlatılacak konu ya da nesnesinin arkasında yer alacak setin ve arkafonun ışıklandırılmasıdır. Bu ışıklandırma nesneyi fondan tümüyle ayırdığı gibi derinlik etkisini de arttıracaktır. Arkafon ışığı genellikle üç anahtar ışıklandırmadaki ışıklardan tümüyle bağımsız kendine özgü bir ışıklandırma olmakla birlikte setin durumuna göre anahtar ışık ve dolgu ışıktan kaçan ışıkla da arkafon ya da set ışıklandırılabilir.

Işıklandırma oranı nesneyi ya da konuyu aydınlatan ana ışık kaynakları anahtar ışık ve dolgu ışığın yoğunluluk oranlarını ifade eder. Dolgu ışık sadece anahtar ışığın yarattığı gölgeleri yumuşatmakla kalmaz aynı zamanda anahtar ışıkla aydınlatılmış alanların ışık seviyesini de yükseltir. Bu iki temel ışık arasındaki oranlama tümüyle görüntü yönetmeninin kontrolü altındadır.

Film ya da video çekerken ışıklandırma oranları için bilinmesi gereken çok önemli bir nokta vardır. O da film ve videodaki maksimum “ışıklandırma toleransı”dır. Bir film çekiminde en aydınlık alanla en karanlık alan arasındaki fark yedi diyaframdan fazla olamaz. Bu da sinema perdesinde ulaşılabilecek en yüksek ışıklandırma oranının 128:1 oldu¤unu gösterir. Bu oranın üzerine çıkılması durumunda en parlak alanda tüm ayrıntılar kaybolup parlak bir beyaz olurken, en karanlık alanda da hiç bir şey görünmeyecek ve simsiyah olacaktır. Dolayısıyla sahne aydınlatması yapılırken bu maksimum oran içinde kalmak önemlidir. Video görüntüsü için durum çok daha kısıtlayıcıdır.

Işığın kullanımı dört ana boyut içerisinde düzenlenebilir: parlaklık, kontrastlık, doku ve yön. “Parlaklık”, ‘yüksek anahtar ışık’tan ‘düşük anahtar ışık’a kadar değişir; “Kontrastlık”, parlak yüksek ışıklar ve derin gölgeler ile oluşan ‘yüksek konrastlık’tan, aşırı olmayan bir aydınlatmaya sahip ‘düşük kontraslık’a kadar değişir; “doku”, sert ya da yumuşak olabilir, örneğin, ‘yumuşatılmış bir ışık keskin olmayan çizgiler üretirken, temiz gölgelemeye yol açan ve belirgin kenar çizgileri veren ışık serttir; son olarak, “ışığın yönü”, farklı yönlerden gelen ışık kaynaklan arasında karmaşık bir dengeye sahip sahneleri oluşturur.

“Yüksek anahtar ışık” tümü yüksek ışıkla aydınlatılmış ve gölgesiz bir sahneyi tanımlar. Bu da sahnenin tümünün parlak olması anlamına gelir.

Eğer ışıklandırma düzenlemesi düşük bir oransa görüntü yüksek anahtar ışığa doğru yönelecektir. Örneğin 2:1 ya da 4:1 gibi bir oranda aydınlık alanlarla karanlık alanlar arasındaki fark düşük olacağı için görüntü yüksek anahtar ışığa sahip demektir. Hatta oran 1:1 olduğunda anahtar ışık ve dolgu ışık yoğunluğu eşit demektir ve görüntü tümüyle gölgesiz ve parlaktır.

Yüksek anahtar ışıkla görüntüde açık griden beyaza kadar olan tonlar hakim olduğundan dolayı görüntünün yaratacağı anlam nezaket, sadelik, neşe, şeffaşık ve ferahlık şeklindedir. Çünkü izleyiciyi tedirgin edecek karanlıklar yoktur.

Yüksek anahtar ışık genellikle müzikaller, komediler ve tüm diğer filmlerin kimi sahnelerinde iyimserlik ve heyecan ile ilişki kurar. Özellikle Holywood’un “Singing in the Rain” (1952), “An American in Paris” (1951), “The Bandwagon” (1953) gibi kimi müzikalleri bu biçemi kullanmıştır.

Yüksek anahtar ışıklı bir aydınlatmanın en uç noktası tümüyle gölgesiz bir aydınlatma olan “notan” aydınlatmadır. Özellikle televizyonda haber sunumlarında kullanılan bu aydınlatma tümüyle yorumdan uzaktır. ‹zleyici dramatik etkiden tümüyle uzaklaştırılarak tanımsız bir dünyaya sokulur. Gerçek hayatta olmayan bir karşılığı vardır. Nesneler ve figürler sanki yüzüyor gibidir. Etkisi basık ve iki boyutludur. Doku, hatlar ve şekil çok zayışadığı, zaman zaman da ortadan kalktığı için, dikkat tonsal ve renksel ilişkiler üzerinde yoğunlaşır.

“Düşük anahtar ışık” çerçevenin büyük bölümünün karanlık içinde kalması ve az sayıda farklı ışık havuzlarının olmasıdır. Bu tür aydınlatmada da ışıklandırma oranı yüksek olacaktır. Örneğin 16:1 ya da 32:1 ışıklandırma oranı kuvvetli gölgeli ve karanlık alanlar yaratacaktır. Bu da sahnenin düşük anahtar ışıkla aydınlatıldığı anlamına gelir.

“Yüksek kontrastlık”, sert ışığın yarattığı keskin gölgeli bir ışıklandırmadır ve öncelikle iki boyutlu perdede üç boyutun kuvvetli bir şekilde yaratılmasını sağlar. Bu izleyicinin günlük yaşantıdaki algısal bilgilerinin bir kopyasıdır. Görüntü belirgin bir görünüşe sahip olacaktır. Görüntüde bir miktar ara tonlar da olabileceği gibi parlak alanlar ile gölgeli alanlar arasındaki derin fark insan gözünün daha çok bu alanlara yönlenmesine neden olacaktır. Derinliğin, mesafenin ve dokunun fiziksel özelliklerini ortaya çıkartır. Diğer taraftan yüksek kontrastlık dramatik olmaya yönelir.

“Düşük kontrast” yumuşak ışığın yarattığı hafif gölgeli bir aydınlatmadır. Kontrastlık azaldığında alanlardaki farklılaşma da azalır. Bunlar birbirinin içinde eriyor gibi görünür. Dolayısıyla bu da üç boyutluluğun mekansal bilgisi ile derinlik ve doku işaretlerini azaltır. Ama aynı zamnda düşük kontrastlık sakinleştirici ve melankolikdir.

“Üstten aydınlatma”nın nesneleri ve figürleri yumuşatıcı bir etkisi vardır; nesnelere ruhani bir anlam verir, heybetli bir bakış ya da gençliğin ve tazeliğin havasını verir.

Perdedeki belirli bir ışık kaynağını taklit etmek için oluşturulan bir ışık tasarımı -güneş ya da iç mekandaki lamba olabilir- “gerçekçi ışık tasarımı”dır. Gerçekçi bir etki yaratmak için görüntü yönetmeni, “alan derinliği” ile sahnenin nasıl sıcak ya da parlak bir şekilde pozlanması gerektiğini bu ışık kaynaklarını dengeleyerek bulmak zorundadır.