FELSEFE

Sanatı başka disiplinlerden ayıran bir özün var olduğunu, yani sanatı belirleyen asli birtakım özellikler bulunduğunu öne süren özcülüktür. Özcü sanat anlayışı üç ana kategoriye ayrılır. Buna göre özcü teoriler sanatın özünü ya sanatsal faaliyette ya sanatçıda ya da sanat eserinde arar.

Taklitçi teorinin sanatta beceri ve yeteneğe büyük bir önem verdiği yerde, ifadeci
anlayış bu ustalık ve yeteneğin önemini göz ardı eder, hatta bunun sanatın önemini azalttığını öne sürer. Çünkü bu anlayışta hissetmek üretmekten çok daha önemlidir; özgün yaratıcı edim sanatçının ruhunda ya da aklında olup bunu ifade edip etmemek sanatçının kendi seçimidir.

Kavram ile sezgi arasında bir ayrım yapan, sezginin bir nesnenin bireyselliğiyle tanışıklığı ifade ettiği yerde, kavramın sadece bir sınışama aracı olarak ortaya çıktığını belirten Croce’de kavram-sezgi ayrımına temsil-ifade ayrımı tekabül ederken sezgiyle ifade özdeşleşir.

Bell’e gore gerçek sanat eserlerinin söz konusu estetik duyguyu yaratmalarının nedeni, onların anlamlı forma sahip olmalarıdır. Anlamlı form eserin parçaları arasındaki belirli bir birlik ilişkisi olup eserin yapısının ayırt edici özellikleriyle ilgilidir.

Sanat eserinin özerkliğini temin etmeye çalışan bir yaklaşım olarak formalist sanat anlayışı, edebiyatta, müzikte, mimaride veya başka herhangi bir sanat dalında sanat eserinin değerinin, başka hiçbir şey tarafından değil de sadece eserin formu tarafından belirlendiğini öne sürer.

Marksist sanat anlayışında, Marx tarafından ortaya konan “temel” ve “üstyapı” topografyasının genel bağlamı içinde, edebiyat metinlerinin form ve içeriğini, bu metinleri içinde oluşturulmuş oldukları ekonomik, politik ve ideolojik ilişkilere gönderimle açıklama yönünde bir teşebbüs hep olagelmiştir.

Kurumsal sanat anlayışı, insan elinden çıkma bir nesnenin, onu sanat eseri olarak belirlemeye yarayan hiçbir özelli- ğinin olmadığını öne sürerken nesneye sanat eseri statüsünün sanat dünyası tarafından verildiğini öne sürer.

Arthur Danto’ya göre, Sanat eserinin bir şey hakkında olması, yani onun bir konusunun bulunması, temsil ettiği bir şeyin bulunması gerekir. temsilin sanatçının temsil edilen içerikle ilgili duygularını, inançlarını, kısacası tutumlarını ifade etmesi gerektiğini öne sürer. eserin bunu metaforlarla yaptığını söyler. O, sanatta ifadenin metaforla örtüştüğünü söylerken bir yandan da metaforik temsil ve ifadenin tarihsel bağlamından ayrılmaz olduğunu dile getirir. Buna göre, bir kategori olarak sanat dinamik olup neyin sanat sayılacağı tarihsel koşullar tarafından belirlenir. O, nihayet sanatsal temsil ve ifadenin içeriğinin büyük ölçüde yorum tarafından oluşturulduğunu söyler.

Terimi felsefeye sokan, onu felsefenin belli bir alanı ya da disiplinini ifade etmek için ilk kullanan kişi, ünlü Alman düşünürü Alexander Baumgarten (1714-1762) olmuştur. Onun ilk, temel duyum anlamına gelen aisthesis sözcüğünden yola çıktığı söylenebilir.

Estetik nesne, estetik özne, estetik değer, estetik tutum ve estetik yargı estetiğin konusunu, onun ontik bütünlüğünü meydana getirir. Yani, estetiğin ontolojisi, belli bir beğeni duygusuna sahip estetik öznenin belli bir estetik değer taşıyan estetik nesneye, estetik diye nitelenen özel bir tutum ya da yaklaşımla yönelmesinin ardından verilen estetik yargıdan oluşur.

Estetik özne bir estetik nesneyi algılayan, algılamakla kalmayıp onu kavrayan ve ondan estetik olarak hoşlanan, estetik haz duyan bilinç ve beğeni varlığıdır. Buna göre I’ de bir nesneyi algılayan, algılamakla kalmayıp onu kavrayan ve ondan estetik olarak hoşlanan, estetik haz duyan bir kişiden söz etmektedir. Ancak II ve III de böyle bir durum söz konusu değildir.

Estetik tutum çıkar gözetmeyen bir tutumdur. Onun kendi dışında bir amacı yoktur. Estetik tutumun kişisel tavırla da ilişkisinin olmaması gerekir. Başka bir deyişle, bir sanat eserini kendi hayatıyla ilişkisi ekseninde ele alan, bir tiyatro oyununu veya bir filmi bir yerinde kendisini görmek için seyreden birinin tavrı, kişisel bir tavır olup onun estetik tavırla ilişkisi yoktur.

Filozofları estetik alanında en fazla meşgul eden konu, sanatın özünü ya da neliğini ortaya koyma, sanatsal yaratıcılığın mahiyetini belirleme, kısacası sanatı tanımlama konusu olmuştur.

Sanatta anti-özcülüğü besleyen iki önemli kaynak olmuştur. Bunlardan birincisi, analitik felsefedir. Nitekim bu felsefe geleneği içinde yer alan ünlü düşünür Wittgenstein, klasik ya da özcü sanat anlayışlarından hiçbirinin sanatı belirleyen bütün gerek ve yeter koşulları ifade edemediğini ve dolayısıyla, sanatın özünü ortaya koyamadığını belirtir. Bunun da en önemli nedeni, böyle bir özün olmaması ihtimali, hatta gerçeğidir. Özcülüğe indirilen darbenin diğer ayağı ise sanat sosyolojisinde bulunur. Dilin kendisinin tarih içinde ortaya çıkmış kültürel bir ürün olduğu gözleminden hareket eden sosyolojik yaklaşım, sanat üzerine spekülasyonda bulunan filozofların kendilerini kültürel bağlamdan ve tarihsel gelişmeden soyutladıklarını ileri sürer.

Sanat alanında öne sürülmüş olan en eski teori, sanat faaliyetini bir tür taklit (mimesis) olarak gören Platon’un mimetik veya yansıtmacı sanat anlayışıdır.

Marksist perspektiften bakıldığında, sanat her şeyden önce entelektüel bir faaliyet olarak anlaşılır. “Sanatın toplum için olduğunu” ileri süren Marksist sanat anlayışı, aynı zamanda gerçekçi sanat teorisi olarak da bilinir. Marksist görüş, sanatı bilim ile ideolojinin ortasına bir yere yerleştirirken, bununla önce sanatın hayal gücüne dayandığını, sonra da sanatın ideolojiye ya da bilime yaklaşabileceğini anlatmak ister. Sanat, gerçekliği olduğu gibi gösteremeyip bir anlamda gizlediği için, hiç kuşku yok ki ideolojiktir. Ancak sanatın özünün sanat eserinin formunda bulunduğunu ileri süren düşünce formalist sanat anlayışına ilişkin bir düşüncedir.

Kurumsal sanat anlayışına göre sanat eseri olarak kabul edilen bütün bu farklı nesneler, her şeyden önce insan yaratısı olan, yani doğada hazır bulunmuş olmaktan ziyade, üzerinde şu ya da bu ölçüde çalışılmış olan eserlerdir. İkinci ve çok daha önemli koşul ise insan elinden çıkma bu ürüne sanat eseri statüsü atfedecek olan bir sanat dünyasının varlığıdır. Çünkü bir nesnenin sanat eseri statüsü kazanabilmesi için gerek koşul onun insan elinden çıkmış olması ise esas önemli koşul, sanat dünyasının varlığıdır.

Yansıtmacı sanat anlayışı, ifadeci sanat anlayışı, formalist sanat anlayışı özcü kuramlar olarak değerlendirilirken Marksist sanat anlayışı, kurumsal sanat anlayışı, tarihsel sanat anlayışı anti-özcü kuramlar olarak değerlendirilir.

Türkiye, tarihte en büyük barış projesi olarak nitelendirilen Avrupa bütünleşmesi hareketine de ilgisiz kalmayarak, 31 Temmuz 1959’de bu hareketin en önemli örgütlenmesi olan Avrupa Ekonomik Topluluğuna (AET, bugünkü adıyla Avrupa Birliği’ne) başvurmuştur.

Fenomenlerin felsefesi olarak estetik; estetik özne ve nesneyi, estetik yargıyı, estetik değeri, estetik tutumu, vb. bütün boyutlarıyla ele alır.