FELSEFE

Estetik bir kavram olarak güzellik, genellikle sanatsal bir nesnenin şekil, renk, ses, tasarım veya ritim gibi duyusal tezahürlerden doğup insan zihnine bir algısal haz deneyimi, bir anlam ya da doyum sağlayan bir özelliği olarak tanımlanır. Bununla birlikte, güzelliğin tam olarak ne olduğu, onun nesnel ve mutlak bir değer mi yoksa öznel ve göreli bir değer mi olduğu, estetiğin uzun tarihinin en önemli sorusunu oluşturur.

Cevap: Platon’a göre, duyusal dünyada var olan somut şeylerin güzelliği değişebilir veya yok olup gidebilir; bazılarına güzel görünen başkalarına böyle görünmeyebilir. Fakat güzelliğin bu zamansal ve göreli cisimleşmelerinin üstünde ve ötesinde, ezeli ve ebedi bir Güzellik İdeası vardır.

Cevap: Hume da güzellik değerinin ya da genel olarak estetik kavramların öznel olduğunu, yani dünyayı belirli şekillerde tecrübe etmek için gerekli psiko-fiziksel donanıma ya da bir “beğeni mekanizması”na sahip insan varlıklarına bağlı bulunduğunu öne sürer. Güzelliğin konumlandığı yerin ya da estetik deneyim ve kavramların temel merkezinin bu beğeni mekanizması olduğunu öne süren Hume’a göre söz konusu yetenek ya da kapasite, sadece bir kimsenin, söz gelimi bir gülün güzel olduğunu öne sürebilmesi olgusunu açıklamakla kalmayıp öznel “beğeni standardına” ampirik bir temel sağlar. Buna göre, uygun renk görüsüne sahip olup belli bir eğitim sürecinden geçmiş insanlar nesneler için uygun renk kavramlarını doğrulukla kullanırlar. Aynı şekilde beğeni duygusu yeterince gelişmiş ve estetik kavramları yerli yerinde kullanmayı öğrenmiş insanlar da, güzellik kavramını rahatlıkla, üstelik başkalarıyla belli ölçüler içinde uyuşacak ve hatta az da olsa bir miktar nesnellik temin edecek şekilde kullanırlar. Çünkü Hume’a göre, dünyada bir beğeni farklılığı ve çeşitliliği olmakla birlikte, bu çeşitlilik içerisinde herkes tarafından beğenilmekte olan sanat eserleri de ortaya çıkar.

Sanat, insanda söz konusu olan üç ayrı faaliyet türünden biriyle ilişkili olarak ortaya çıkar. İlk kez Aristoteles tarafından sınıflandırılıp temellendirilen bu üç faaliyetten birincisi anlama, öğrenme veya bilme faaliyetidir (theoria). İkincisi eylemde bulunma (praxis), üçüncüsü de bir şeyler vücuda getirme veya üretim faaliyetidir (poiesis). İnsandaki söz konusu üretme faaliyeti, ya kullanım değeri taşıyan, faydalı şeyler ya da estetik değer taşıyan güzel şeyler meydana getirme faaliyeti olarak gerçekleşir.

20. yüzyılda sanatın özünü belirleme çabalarında, dikkatin odak noktasına soyutlama ve form geçer. Nitekim bu anlayışın en önemli temsilcisi olan İngiliz sanat eleştirmeni Clive Bell’dir (1881-1964). “Anlamlı formun” sanatın yegâne özsel özelliği olduğunu öne süren Bell, sanatsal değerin yegâne ölçütünün sanat eserinin formu, formel özellikleri olduğunu iddia eder. Form, resimden heykele, edebiyattan fotoğrafçılığa, filmden müziğe, danstan mimariye bütün sanat türlerinin ortak paydasını oluşturup bir şeyin sanat eseri statüsüne sahip olabilmesinin gerek koşulu olmakla birlikte yeter koşulu değildir. Çünkü yapı ya da parçaların ahenkli birliği anlamında yapı, neredeyse her şeyin bir özelliği olmak durumundadır. Bell bu yüzden, sanat eseri için yeter koşulun “anlamlı form” olduğunu söyler.

Sanatın özünü sanatçıda bulan özcü yaklaşım Croce tarafından temsil edilen ifadeci sanat anlayışında somutlaşır. İfadeyi pek çok durumda yaratmayla özdeşleştiren Croce’nin bakış açısından sanatçının doğada olmayan, ideal ve mükemmel bir şeyi yaratma süreci, onun doğadan birtakım izlenimler almasıyla başlar. Doğadan aldığı izlenimleri bir senteze tabi tutan sanatçının belli bir ifadeye ulaştığını öne süren Croce’ye göre ifade, sanatçının hayal gücünde, ruhunda meydana gelen ama bir kez olup biten estetik bir yaşantıdır.

Doğru cevap a şıkkıdır. Estetik yargı, estetik öznenin estetik nesneye, adına estetik tutum dediğimiz özel bir tavırla yöneldikten sonra, gerçekleştirdiği estetik değer yükleme edimini tanımlar. Yani, estetik yargı, estetik öznenin estetik nesneye, estetik diye nitelenen özel bir tutum ya da yaklaşımla yönelmesinin ardından oluşur. Estetik yargı, bir nesne karşısında hissedilen bir tepkiye dayanır. Öznel temeller üzerinde, kişisel beğeniyi dışa vuran bir beğeni yargısıdır. Bir nesneyle ilgili estetik bir yargı, bir başkasının fikrine, beğenisine, ikinci elden bir kaynağa dayanmak yerine, doğrudan doğruya kişisel tanıklığı gerektirir. Bu nedenle, estetik yargının olabilmesi için özneye ihtiyaç vardır.

Estetik nesne olarak sanat eserinde fiziki boyut ile anlam boyutu, estetik nesnenin en azından iki farklı değer ihtiva ettiği manasına gelir. Estetik nesnenin, fiziki bir boyutu olduğu kadar anlam boyutu da vardır. Yani, sanat eseri ses, söz, renk benzeri (biçimsel) birtakım araçları kullanarak bir anlam (içerik) aktarır.

Felsefi güzellik teorilerinin, en azından klasik ve modern olarak ikiye ayrıldığını öne sürebiliriz. Klasik dediğimiz gelenek İlk Çağda, Pythagoras’tan başlayıp on sekizinci yüzyıla kadar sürer.

Güzellik konusunda ve dolayısıyla estetik yargılarda karşımıza çıkan karşıtlık, öznelcilik-nesnelcilik veya görecilik - mutlakçılık karşıtlığıdır.

Salt haz - hoşlanmaya dayanan öznel – rölativist yargı problemini bertaraf etmeye yönelik en ciddi çaba, estetik yargılara normatif bir boyut kazandırma teşebbüsünde bulunan Kant’tan gelmiştir. Gerçekten de Kant güzellikle ilgili estetik bir yargının ayırt edici yönünün, onun mantıksal biçimi bakımından tekil bir yargı olmasına karşılık, evrensel bir onay talep etmesinden oluştuğunu söyler.

Sanat, insanda söz konusu olan üç ayrı faaliyet türünden biriyle ilişkili olarak ortaya çıkar. İlk kez Aristoteles tarafından sınıflandırılıp temellendirilen bu üç faaliyetten birincisi anlama, öğrenme veya bilme faaliyetidir (theoria). ‹kincisi eylemde bulunma (praxis), üçüncüsü de bir şeyler vücuda getirme veya üretim faaliyetidir (poiesis). İnsandaki söz konusu üretme faaliyeti, ya kullanım değeri taşıyan, faydalı şeyler ya da estetik değer taşıyan güzel şeyler meydana getirme faaliyeti olarak gerçekleşir.

İfadeci sanat anlayışının temel kategorileri, sezgi, ifade, yaratıcılık, özgünlük ve deha kavramlarından oluşur.

Bell, sanatın özünün “anlamlı form”da bulunduğunu söylerken “ortak payda argümanını” kullanır.

Sanatı konu alan, sanatın bir özü olup olmadığını soruşturan, sanatsal yaratıcılığın mahiyeti, sanat eserinin statüsü üzerinde duran sanat felsefesidir.

İnsanın estetik ilgisinin veya tutumunun konusu olan her şey, estetik nesne kategorisi içine girer.

Estetik iki ana parçadan oluşur, bunlardan birincisi fenomen felsefesi diğeri de sanat felsefesidir. Sanatla ilgili durumlarla sanat felsefesi ilgilenir.

Sanatsal bir nesnenin şekil, renk, ses, tasarım veya ritim gibi duyusal tezahürlerden doğup insan zihnine bir algısal haz deneyimi,
bir anlam ya da doyum sağlayan özellik güzellik olarak tanımlanır.

Estetiğin ontolojisi, belli bir beğeni duygusuna sahip estetik öznenin belli bir estetik değer taşıyan estetik nesneye, estetik diye nitelenen özel bir tutum ya da yaklaşımla yönelmesinin ardından verilen estetik yargıdan oluşur.

Duyumsal değerlerdir ki söz konusu değerleri, estetik özne ya da gözlemci, fenomenal nesnenin duyumsal özelliklerinden keyif aldığı, haz elde ettiği zaman idrak etmiş olur. Başka bir deyişle, bir estetik nesnede duyumsal özellik ya da değerleri, söz konusu nesnenin dokusundan, renklerinden, tonundan, kısacası fenomenal nesneden hoşlandığımızda, o bize duyumsal bir keyif verdiği zaman keşfederiz.