FELSEFE

Görecilik ya da rölativizm, algının ve dolayısıyla bilginin kişiden kişiye değiştiğini, bu yüzden genel geçer bilgi ve doğruların olamayacağını söyleyen görüştür.

Temsil epistemolojisi öznenin zihinsel yapısının nesneyi temsil edebilme ve dış dünyaya ayna tutabilme gücünü merkeze alan yeni ya da modern epistemoloji anlayışını ifade eder.

A priori - a posteriori ayrımı yargı ya da bilginin deneyimle olan ilişkisi üzerinden yapılan bir ayrımdır. Buna göre a priori “deneyimden önce ya da bağımsız olma”yı, oysa a posteriori deneyimden sonra geleni ifade eder.

Bilginin temel öğelerine dayanarak oluşturulan üç bilgi anlayışı bulunmaktadır. Bunlardan "üç öğeli ya da koşullu bilgi anlayışı" bilgiyi inanç, doğruluk ve haklılandırma koşullarına bağlarken; "entelektüel gelişme süreci olarak bilgi anlayışı" bilgiyi bilen öznenin zihin hali veya entelektüel gelişimi ile açıklamaktadır. Bilginin sanı ya da kanaatin bittiği yerde başladığını öne süren bilgi anlayışı ise "bilgiyi nesnesiyle tanımlayan bilgi anlayışı"dır.

Felsefe Meseleleri isimli eserinde bilgiyi, "betimleme yoluyla bilgi" ve "tanışıklık yoluyla bilgi" olmak üzere ikili bir ayrıma tabi tutan düşünür Russell'dır.

Bilginin akıl ve deneyimin sentezi olduğunu öne süren sentezci yaklaşımın önemli temsilcileri Aristoteles ve Kant'tır. Parmenides, Platon, Descartes, Spinoza ve Leibniz ise bilginin yegane kaynağının ve sınama ölçütünün akıl olduğunu ve bilginin kavramlardan tümdengelimsel olarak türetildiğini öne süren akılcılığın temsilcileridir.

Deneyimden bağımsız bir bilginin olamayacağını ve insan zihninin doğuşta boş bir levha (tabula rasa) olduğunu savunan deneyimcilik (ampirizm) anlayışıdır.

Kuşkuculuğun biri "genel" diğeri "lokal" ve yine biri "bilgiyle" diğeri "inançla" ilgili olan ayrı türleri bulunmaktadır. Kısmi bir kuşkuculuğu savunan ve kuşkuyu kesin bilgiye erişmek için araç olarak kullanan Descartes'ın kuşkuculuğu "metodolojik kuşkuculuk" olarak adlandırılmaktadır.

Sofistler tarafından öne sürülen ve bilginin insan perspektifine bağlı olduğunu öne süren kuşkucu argüman "görelilikle ilgili argüman"dır. Bu argümandan hareketle, nesnel doğrulardan ziyade birbirinden tümüyle farklı öznel görüşler olduğu düşüncesine ulaşılır.

İnsan zihninin dış gerçekliği olduğu gibi değil kendisine göründüğü şekliyle bildiğini öne süren epistemolojik idealizmin iki biçimi vardır. Bunlardan ilki "transendental epistemolojik idealizm", ikincisi, insan zihninin ancak kendi zihin içeriklerini bilebileceğini öne süren "içkin epistemolojik idealizm"dir.

Epistemolojiyle enine boyuna meşgul olan ilk filozof, ünlü Yunan düşünürü Platon olmuştur. Ondan sonra da antik Yunan’da başta Aristoteles ve Pyrrhon benzeri Yunan kuşkucularıyla, Orta Çağ’da Aziz Augustinus (354-430), Aquinalı Thomas ile İbn Sina (980-1037) ve Farabi gibi filozoflar bilgi konusunu enine boyuna ele almışlardır.

Birinci ya da standart bilgi tanımı, bilgiyi bir ürün olarak ele alır. Söz konusu bilgi tanımı, ilk kez Platon’un Theaetetos adlı diyalogunda öne sürülen “gerekçelendirilmiş doğru inanç” olarak bilgi anlayışını ifade eder. Üç unsurlu bu bilgi anlayışına göre, bilgi hem

Buna göre, bilginin inanç, doğruluk ve gerekçelendirme gibi üç koşulu vardır; başka bir deyişle, bilgi haklılandırdığımız, doğruluğu lehinde birtakım gerekçelere veya “güvence”ye sahip olduğumuz inanç ya da iddiaları gerekli kılar.

Kavramların yalnızca kısmi doğruları ifade ettiğini, bilginin bütün bir kavramlar sisteminden meydana geldiğini öne süren Hegel açısından hakikat ve bilgi, tıpkı rasyonel gerçekliğin kendisi gibi, canlı bir süreçtir. Bu süreç, yani düşüncenin ilerlemesi onda diyalektik adı verilen bir yönteme uygun olarak gerçekleşir, yani tez-antitez ve sentez yoluyla gelişip kısmi hakikatlerden mutlak doğrulara doğru ilerler. Buna göre, bir düşünce zorunlu olarak başka bir düşünceden çıkar. Önce bir düşünce ya da tez öne sürülür, onu bir antitez izler. Yani, bir düşünce, başka bir düşünce meydana getirmek üzere kendisiyle birleşeceği düşüncede bir çelişkiye yol açar. Çelişki, ancak tez ve antitezin içerdiği doğrulukları bir araya getiren bir sentezde aşılır. Diyalektik hareketin düşüncenin mantıksal olarak kendi kendisini açımlamasından oluştuğunu iddia eden Hegel’e göre, filozofun yapması gereken şey, düşüncenin tanımlanan şekilde kendi mantıksal akışını izlemesine izin vermektir.

Platon'a göre bilgi, tıpkı matematikte olduğu gibi, değişmez olanı konu alır. Dahası, bilgi tümellerin, yani türlerin, cinslerin veya genellerin bilgisi olmak durumundadır. Gerçekten de çağdaşı Sofistlerin kuşkuculuk ve göreciliğine karşı çıkarken kesin bilginin mümkün olduğunu öne süren ve bu iddiasını kanıtlamak, yani kesin bilginin mümkün olduğunu gösterebilmek için, ezeli-ebedi ve değişmez tümeller olarak İdeaların varoluşunu varsayan Platon, sadece değişmez olanın, dolayısıyla tümellerin bilinebileceğini kabul etmişti. Bu görüşün sadece Platon’da değil fakat on yedinci yüzyılın Descartes, Leibniz benzeri ünlü rasyonalist filozoflarında da gördüğümüz, birincisiyle neredeyse aynı olan bir diğer versiyonu, bilginin bizi gerçeklikle, oysa duyu-deneyimi ve sanılarla kanaatlerin sadece görünüşle tanıştırdığını ifade eder. Aristoteles'e göre ise, doğruluk cümle ya da önermelerin bir özelliği ve gerçekliğin bir fonksiyonu olup gerçekte olanı olduğu gibi yansıtan, yani gerçeklikte birleşik olanı birleşik, ayrı olanı da ayrı gösteren önerme doğrudur.

Bu bağlamda bilinmesi gereken ilk ve en önemli şey, hakikat ya da doğruluğun bilen ya da bilinen varlığın özelliği olduğudur. Yani, bilen öznenin de bilinen varlığın da doğru olmasından söz edilemez. Doğruluk varlığın ya da gerçekliğin değil de, bilgi ya da önermenin bir özelliğidir. Başka bir deyişle, doğru olan yalnızca kendisine inanılan önerme veya bilgidir, daha doğrusu bilginin ifade edildiği yargı ya da önermedir. Doğruluk, dahası tek tek kavramların ya da algıların da özelliği değildir. Kavramlar, bir yargı ya da önermede bir araya getirildikleri zaman ancak, doğruluktan söz edebiliriz. Örneğin “Kar beyazdır” gibi bir önermeyi ele alalım. Bu önerme, bilen insan zihninin, kar adı verilen nesneye yönelmesinin ve onu gözlemleyerek kara beyazlık özelliğini yüklemesinin sonucunda ortaya çıkan bir önermedir. Burada doğruluk, kar kavramının da beyazlık kavramının da bir özelliği olamaz. Doğruluk, yalnızca söz konusu önermenin bir özelliğidir.

Aristoteles, öncelikle yalnızca haber kipindeki cümlelerin bir doğruluk değerine sahip olabileceğini, yani hüküm veren, bir şeyin var ya da vakıa olduğunu bildiren yargılı cümlelerin veya önermelerin bir doğruluk değeri alabileceğini öne sürmüştü. Onun bakış açısından da mütekabiliyetçi doğruluk, doğru önermenin dile getirdiği veya karşılık geldiği olguyla aynı yapıya sahip olması durumunu ifade eder. Buna göre, doğruluk cümle ya da önermelerin bir özelliği ve gerçekliğin bir fonksiyonu olup gerçekte olanı olduğu gibi yansıtan, yani gerçeklikte birleşik olanı birleşik, ayrı olanı da ayrı gösteren önerme doğrudur. Söz gelimi “Kar beyazdır” önermesi kar ile beyazlık gerçekte birbirinden ayrılmaz veya birleşik olduğu için doğrudur. Oysa “Kar siyahtır” önermesi gerçekte ayrı olanı birleşik gösterdiği için yanlış olmak durumundadır.

Normal, felsefi olmayan gündelik dilde ifade edildiğinde, bizim tanışıklık yoluyla sadece algıladığımız şeyleri, yani yakın çevremizdeki şeyleri veya algı menzilimiz içinde yer alan fiziki nesne ve insanları bildiğimiz söylenir. Oysa Russell’a göre, bizim bütün bu nesne ya da varlıklarla olan temasımız, bu şeylerin zihnimizdeki yansımaları olan idelerin dolayımından geçtiği için, dolaylı olmak durumundadır. Başka bir deyişle, tanışıklık yoluyla bilgide, bizimle fiziki dünya arasında öznel bir temsil perdesi veya duyum örtüsü bulunur. Bundan dolayı, Russell’a göre, tanışıklık yoluyla dolayımsız olarak bilebildiğimiz şeyler yalnızca zihin içeriklerimiz, soyut tümeller ve bizzat kendi benliklerimiz olmak durumundadır.

Bilgi türleriyle ilgili araştırma ve tartışmaların temelinde, hiç kuşku yok ki bilginin kaynağına, yani onun akla mı yoksa deneyime mi dayandığına dönük tartışmalar bulunur. Bilginin kaynağı konusu ise doğru bilgiyi hangi güç veya zihinsel yetilerimize borçlu olduğumuzla ilgili bir tartışma üzerine yükselir. Bu noktada karşımıza dört ana tutum ya da konum çıkar: Akılcılık, deneyimcilik, sentezci yaklaşım ve sezgicilik.

Akılcılık aklın zorunlu, kesin ve genel geçer doğruları bilme gücüne sahip olduğu iddiasıyla ortaya çıkar. Akılcılığın bakış açısından, söz konusu zorunlu ve kesin doğruları bize deneyim hiçbir zaman veremez. Çünkü deneyim ya da gözlem şimdiyle sınırlıdır. Oysa gerçek bilgiyi meydana getiren doğrular, yalnızca şimdiyle sınırlanmamış doğrulardır; onlar geçmiş ve gelecek için de geçerli olan evrensel hakikatlerdir. Örneğin “2 + 2 = 4” doğrusu, tüm zamanlar için geçerli, evrensel bir doğrudur. Demek ki rasyonalizm bilgimizi akla dayandırma çabası verir. Üstelik o, aklın bizi doğru bilgiye duyuların zaman zaman neden olduğu hatalara düşürmeden götürdüğünü savunur.

Epistemolojinin, kuşkucuların argümanları birtakım sağlam akıl yürütme veya en azından pratik bazı gerekçelerle savuşturulduktan sonra gündeme gelen temel problemi, insan bilgisinin sınırları problemidir. Burada gündeme gelen soru, “öznenin kendi dışındaki nesneleri gerçekte olduğu şekliyle bilip bilemeyeceği” sorusudur.

Olumsuz yanıt ise tam tersine insan zihninden yola çıkar ve öznenin dış gerçekliği veya kendisinin dışındaki nesneleri, olduğu şekliyle değil de kendisine göründüğü veya zihinsel donanımına uygun düştüğü şekliyle bildiğini ifade eder. Bu görüşe epistemolojik idealizm adı verilmektedir. Söz konusu idealizmin iki ayrı versiyonu vardır. Bunlardan birincisi, insan zihninin bilme sürecinde ancak kendi zihin içeriklerini bilebileceğini ve dolayısıyla zihninin dışına çıkamayıp onunla sınırlı kalacağını bildiren içkin epistemolojik idealizmdir. Bu görüşün en kusursuz temsilcisi Berkeley’dir.