EPİSTEMOLOJİ

Epistemoloji, felsefenin en temel disiplinidir. Bunun en önemli nedeni, onun diğer bütün disiplinlerin bilgi iddialarını sorgulayıp ilke ve kavrayışlarını temellendirmesidir.

Hayır. Epistemoloji, bilginin insan zihninde nasıl oluştuğunu araştırmaz. Bu, bilim adamlarının ve bilimlerin konusudur. 

Platon

Bilgiyi oluşturan bu üç temel öğeden birincisi, bilginin öznesi olarak bilen zihin, ikincisi bilginin konusu ya da nesnesi olan şeydir. Bu ikinci öğe, algılanan bir nesne ya da canlı olabileceği gibi, bir önerme de olabilir. Bilginin üçüncü bileşeni, bilen özne ile bilinen nesne arasındaki ilişkinin ürünü olan şeydir.

Platon Menon adlı diyalogunda, sanı (doxa) ile bilgi (episteme) arasındaki farkı açıklamaktadır.

Öznenin bir önermeye beslediği inancın haklılandırılması iki şekilde olur. Bu süreçte sadece bilen öznenin doğrudan idrak ettiği içsel faktörlerin etkili olduğunu ileri süren yaklaşıma içselcilik, buna mukabil gerekçelendirme sürecinde önermenin kendisiyle ilgili, özneye dışsal faktörlerin belirleyici olduğunu savunan yaklaşıma dışsalcılık adı verilmektedir.

Temel inançlar, başka inançların kendilerinden türetildiği, apaçık, kesin olarak doğru inançlardır.

Diyalektik, Hegel’de hem varlığın gelişme hem de düşüncenin ilerleme yasasıdır. Ona göre, varlığın kendisi gibi, düşünce de karşıtlıklardan geçerek ilerlemekteydi. Aynı diyalektik mantık sonradan, bir genç Hegelci olan Marx tarafından benimsenecektir. Fakat o, kendi deyimiyle diyalektiği baş aşağı durmaktan kurtarıp ayakları üzerine oturtacaktır; yani, Hegel’in idealist olan diyalektiğini materyalist bir diyalektik haline getirecektir.

Hegel

Görecelik ya da Rölativizm

Hayır. Doğruluk ile gerçeklik birbiriyle sıklıkla karıştırılır. Gerçeklik, zihinden bağımsız olarak ve gerçekten var olan varlığı ifade eder. Doğruluk ise kabaca gerçekten var olanı olduğu şekliyle ifade eden önerme ya da bilginin bir özelliğidir.

Platon

Descartes’ın öne sürdüğü şekliyle apaçıklık, “açıklık” ve “seçiklik” gibi iki özellikten oluşur. Bunlardan açıklık, zihne dolayımsız olarak sunulmuş olup zihin tarafından kolaylıkla ve kesin olarak bilincine varılan bir şeyin özelliğidir. Seçiklik ise Descartes’ta tam ve dakik olup başka her şeyden farklı olan ve kendisinde yalnızca açık olanı içeren bir doğrunun özelliğidir. Ona göre, bir düşünce ya da önerme seçik olmaksızın açık olabilir fakat aynı zamanda açık olmaksızın seçik olamaz.

Mutabakatçı doğruluk anlayışının bağdaşımcı doğruluk anlayışından, diğerinin doğruluğu bir inancın kişinin aynı konuda sahip olduğu diğer inançlarla veya inanç sistemleriyle bağdaşmasında aradığı yerde, inanç ya da önermenin başka insanların inançlarıyla bağdaşmasında aramak bakımından farklılık gösterdiği söylenebilir.

Pragmatizmde, bir inanç ya da önermenin doğruluğu, söz konusu inanç ya da önermenin yararlılığıyla özdeşleştirilir. Pragmatist anlayış burada, şu şekilde akıl yürütür: Sahip olduğumuz inançlar, kanaatler ya da bilgiler, açıktır ki, bütün faaliyetlerimizi etkiler, onlara yön verir. Bilgimizin eylemlerimiz üzerindeki bu etkisi, eylemi başarılı bir eylem haline getiriyor, onu amacına eriştiriyorsa, önerme ya da bilgi doğrudur.

Zorunluluk - olumsallık ayrımı bilginin kipi veya bilmenin tarzıyla ilgili bir ayrımdır. Zorunlu bilgi ya da doğrular, inkâr ya da olumsuzlanmaları bir çelişkiye yol açan doğrulardır. Oysa olumsal doğruların inkâr veya olumsuzlanmalarında böyle bir çelişki söz konusu olmaz.

Evet. A priori bilgi; deneyime dayanmayan bilgidir ve “Tüm babalar erkektir” benzeri analitik önermelerle ifade edilir. Bu önermenin analitik olmasının nedeni, mantıksal analize dayanmasıdır. Onda “erkeklik” özelliği ya da yüklemi “baba” kavramı veya konusunda içerilir. Gerçekten de “baba” kavramını analiz ettiğimiz zaman, onda “erkeklik” özelliğinin içerildiğini görürüz. Erkek olmayan kişi baba olamaz. Bu yüzden o, deneyime dayanmayan bir önermedir. Yani, onun doğruluğuna karar vermemiz için bir gözlem yapmamız gerekmez. O, tanım gereği doğru olan ve a priori olarak bilinen bir önermedir.

Oysa a posteriori bilgi; deneyim yoluyla kazanılan bilgi olup “Isıtılan metaller genleşir” benzeri sentetik önermelerle ifade edilir. Bu önerme, bilgimizi artıran, ampirik araştırmanın sonucu olan bir önerme olduğu için, sentetik bir önermedir. Buna göre, metalde “genleşme” özelliğinin olup olmadığını görebilmek amacıyla deney yapmamız gerekir. Onun a posteriori bilginin kapsamına girmesinin nedeni budur.

Bilginin kaynağı ile ilgili dört ana yaklaşım bulunmaktadır: Akılcılık, deneyimcilik, sentezci yaklaşım ve sezgicilik.

Deneyimci görüşü benimsemiş düşünürler, araştırma yöntemi olarak tümevarımsal akıl yürütme yöntemini benimser.

Sentezci yaklaşım

Fransız düşünür Henri Bergson