FELSEFE - Deneme Sınavı - 7

Filozofları estetik alanında en fazla meşgul eden konu, sanatın özünü ya da neliğini ortaya koyma, sanatsal yaratıcılığın mahiyetini belirleme, kısacası sanatı tanımlama konusu olmuştur.

Sanatta anti-özcülüğü besleyen iki önemli kaynak olmuştur. Bunlardan birincisi, analitik felsefedir. Nitekim bu felsefe geleneği içinde yer alan ünlü düşünür Wittgenstein, klasik ya da özcü sanat anlayışlarından hiçbirinin sanatı belirleyen bütün gerek ve yeter koşulları ifade edemediğini ve dolayısıyla, sanatın özünü ortaya koyamadığını belirtir. Bunun da en önemli nedeni, böyle bir özün olmaması ihtimali, hatta gerçeğidir. Özcülüğe indirilen darbenin diğer ayağı ise sanat sosyolojisinde bulunur. Dilin kendisinin tarih içinde ortaya çıkmış kültürel bir ürün olduğu gözleminden hareket eden sosyolojik yaklaşım, sanat üzerine spekülasyonda bulunan filozofların kendilerini kültürel bağlamdan ve tarihsel gelişmeden soyutladıklarını ileri sürer.

Sanat alanında öne sürülmüş olan en eski teori, sanat faaliyetini bir tür taklit (mimesis) olarak gören Platon’un mimetik veya yansıtmacı sanat anlayışıdır.

Marksist perspektiften bakıldığında, sanat her şeyden önce entelektüel bir faaliyet olarak anlaşılır. “Sanatın toplum için olduğunu” ileri süren Marksist sanat anlayışı, aynı zamanda gerçekçi sanat teorisi olarak da bilinir. Marksist görüş, sanatı bilim ile ideolojinin ortasına bir yere yerleştirirken, bununla önce sanatın hayal gücüne dayandığını, sonra da sanatın ideolojiye ya da bilime yaklaşabileceğini anlatmak ister. Sanat, gerçekliği olduğu gibi gösteremeyip bir anlamda gizlediği için, hiç kuşku yok ki ideolojiktir. Ancak sanatın özünün sanat eserinin formunda bulunduğunu ileri süren düşünce formalist sanat anlayışına ilişkin bir düşüncedir.

Kurumsal sanat anlayışına göre sanat eseri olarak kabul edilen bütün bu farklı nesneler, her şeyden önce insan yaratısı olan, yani doğada hazır bulunmuş olmaktan ziyade, üzerinde şu ya da bu ölçüde çalışılmış olan eserlerdir. İkinci ve çok daha önemli koşul ise insan elinden çıkma bu ürüne sanat eseri statüsü atfedecek olan bir sanat dünyasının varlığıdır. Çünkü bir nesnenin sanat eseri statüsü kazanabilmesi için gerek koşul onun insan elinden çıkmış olması ise esas önemli koşul, sanat dünyasının varlığıdır.

Yansıtmacı sanat anlayışı, ifadeci sanat anlayışı, formalist sanat anlayışı özcü kuramlar olarak değerlendirilirken Marksist sanat anlayışı, kurumsal sanat anlayışı, tarihsel sanat anlayışı anti-özcü kuramlar olarak değerlendirilir.

Türkiye, tarihte en büyük barış projesi olarak nitelendirilen Avrupa bütünleşmesi hareketine de ilgisiz kalmayarak, 31 Temmuz 1959’de bu hareketin en önemli örgütlenmesi olan Avrupa Ekonomik Topluluğuna (AET, bugünkü adıyla Avrupa Birliği’ne) başvurmuştur.

Fenomenlerin felsefesi olarak estetik; estetik özne ve nesneyi, estetik yargıyı, estetik değeri, estetik tutumu, vb. bütün boyutlarıyla ele alır.

Sanat eserlerine veya güzel diye nitelenen doğal ürünlere yaklaşmanın estetik olmayan yolları da olduğundan hareketle, ne olmadığı gösterilerek olumsuz bir biçimde tanımlanma yoluna gidilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, estetik tutumun yarar amacına dönük pratik tavrın tam karşıtı olduğu söylenebilir.

Düşünce tarihinde, özellikle de modern zamanlarda estetiğin nesnel temellerinden koparılmasının bir sonucu olarak ilk ve en ayrıntılı bir biçimde ele alan düşünürler Hume ve Kant olmuştur.

Güzellik konusunda ve dolayısıyla estetik yargılarda karşımıza çıkan karşıtlık, öznelcilik-nesnelcilik veya görecilik-mutlakçılık karşıtlığıdır.

En maddi sanat olan mimari en aşağıda bulunur; ondan sonra heykel sanatı gelir. Resim sanatı, heykelin maddiliğinden bir adım daha uzaklaşmış bir sanattır; o, üç boyutlu mekânı ve nesneleri iki boyutlu bir yüzey üzerinde tasvir eder. Resim bundan dolayı, dikkati, cisimsel hareketin fiziki mekânından hayal gücünün ve tinin içsel mekânına yöneltir. Müzik, mekânı tamamen terk edip kendisini zamanla sınırlar. Zaman mekândan daha ideal olduğu gibi, müzik de dış dünyadaki olayları değil, tinin içsel hayatını, duygu hayatını anlatır. Hegel’in hiyerarşik sınıflamasına göre, şiirde duyusalın rolü daha da azaldığı ve onda önemli olan tek şey aktarılan anlam olduğu için, şiir en yüksek sanattır.

Taklitçi teorinin rakibi ifadeci kuramdır.

Anlamlı Form kavramını, sanat eserinin alımlayıcısında yarattığı estetik duyguyu açıklayan çağdaş temsilci Bell'dir.

Anti-özcü sanat üç ana teoride incelenir. Bunlardan birincisi, Marksist veya toplumsal sanat anlayışıdır. Bu anlayış, sanatı ideolojinin veya toplumun hizmetine koşar. İkincisi, sanatı kurumsal yapılara tabi kılan kurumsal sanat anlayışıdır. Üçüncüsü Tarihselci sanat anlayışı da sanatı sanat dışı birtakım unsurlara tabi kılar. Çünkü sanatın, sanat eserinin içinde üretilmiş olduğu toplumsal, kültürel ve tarihsel bağlamdan hareketle ele alınması gerektiğini öne sürer.Formalist sanat anlayışı ise özcü kuramlar kategorisi altında toplanır.

Kurumsal sanat anlayışına karşı çıkanlar, ikinci olarak yaklaşımın, tıpkı anlamlı form kuramı gibi, döngüsel bir sanat tanımından muzdarip olması olgusuna gönderme yaparlar. Buna göre, teori, sanat dünyasını meydana getiren otoritelerin kendisine sanat eseri statüsünü vermeyi uygun gördükleri şeyin sanat olduğunu söyler. Söz konusu insanları sanat dünyasının üyeleri yapan şey ise onların insan elinden çıkma bir şeye sanat eseri statüsü yükleyebilme kapasiteleridir. Durum böyle olduğunda, teori “sanat eseri” ile “sanat dünyasının üyesi” terimlerini birbirleri yoluyla tanımlama hatasına, yani bir döngüsellik yanlışına düşmüş olur.

Kolektif hayatımızı düzenlemenin en iyi yolunun ne olduğu ve politik kurumlarla sosyal pratiklerimizi en iyi bir biçimde nasıl düzenleyeceğimiz üzerine felsefi düşünüm ve incelemeden oluşan siyaset felsefesi, politik düzenin millet ve millet içinde yer alan gruplar açısından yapısı ve tutarlılığı üzerinde durur. Zira siyaset filozofları belirli bir yönetim tarzını ya da devlet şeklini meşrulaştıracak temel ilkeleri ortaya koymaya, bireylerin devredilemez birtakım hakları olduğunu göstermeye veya bir toplumun maddi kaynaklarının nasıl dağıtılacağını anlatmaya çalışırlar.

Siyaset felsefesinin ezeli-ebedi ya da evrensel problemleriyle anlatılmak istenen, elbette
onun yaklaşık üç bin yıllık tarihinin neredeyse her dönem ya da anında ele alınan, onun bütün çağlarına ortak olan problemlerdir. Örneğin “kimin yönetmesi gerektiği” ya da “en iyi yönetim şeklinin ne olduğu” sorusu veya problemi, yirminci yüzyılda olduğu kadar, milattan önce dördüncü yüzyılda Platon ve Aristoteles tarafından da ele alınmıştı.

Genel anlamıyla devlet, seküler ilkelere dayanabildiği gibi teokratik ilkelere de dayanabilir, geleneksel veya modern devlet de olabilir.

Devlet konusundaki görüşleri ne kadar farklılık gösterirse göstersin, söz konusu
dört görüş de devletsiz olunamayacağını, devletin sosyal ve politik düzenin tesisi ve bekası için gerekli olduğunu kabul eder. Bütün bu ideolojilerden, devlete bütünüyle karşı çıkma noktasında ayrılan bir görüş vardır. O da anarşizmdir. Anarşizm, aslında yekpare veya monolotik bir görüş ya da ideoloji değildir. Onun içinde, farklı anarşizmlerden söz etmek mümkündür.