EV ENDÜSTRİSİ

çalışma hayatında çalışma ilişkilerinin niteliğini değiştirmesi bakımından 18. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de yaşanan Sanayi Devrimi önemli bir dönüm noktası olmuştur. Nitekim, 18. yüzyılın o güne kadar insanlık tarihinde “en çok değişen” ve “en çok değiştiren” yüzyıl olduğu ifade edilmektedir.

16. yüzyıldan 18. yüzyılın sonlarına kadar devam eden dönemde, feodal düzen yıkılmaya ve kuvvetli idari merkezler kurulmaya başlanmıştır. Bu dönemde, aynı şehirde faaliyette bulunan ve aynı mesleği icra edenlerin biraraya gelmek suretiyle oluşturdukları lonca adı verilen meslek örgütleri oluşturulmuştur. Lonca sisteminde, bir grup veya sınıf farkından çok bir çıkar birliği söz konusudur.

İngiltere’de ev endüstrisinde çalışanların korunmasına ve çalışma şartlarının düzenlenmesine ilişkin olarak 1901 yılında Fabrikalar ve Atölyeler Kanunu’nda yapılan değişiklikle iş müfettişleri yerine mahalli yönetim makamı tarafından evlerde çalışanların kayıtlarının tutulması ve ilgili bakanlığın özel emriyle belirlenecek işkollarındaki bütün çalışanlara bu kayıt işlemi zorunluluğu getirilmiştir. Bu tarihten sonra evde çalışanlar özel bir endüstri olarak kabul edilmiştir.

Ev endüstrisinde çalışanlar açısından ortaya çıkan bir olumsuz durum da ücretlerin düşüklüğüdür. Ücretlerin düşük olmasında aşağıdaki nedenlerin etkili olduğunu söyleyebilmek mümkündür.

• Evde çalışma, birçok durumda tarım işi gibi başka bir işle birleşmekte ve bu tür çalışmadan beklenen ücret bazı kişiler için tamamlayıcı bir nitelik taşımasından ötürü normal ücret düzeyinin altında kalmaktadır.

• Ev endüstrisinde çalışmanın daha ziyade kadınlar, yaşlılar ve çocuklar tarafından yapılması nedeniyle önerilen her ücret kabul edilmektedir.

• Ev endüstrisindeki çalışmalar, çok düşük bir ücret karşılığında olsa bile evde kalabilmek için çocuklu ve evli kadınlar tarafından tercih edilmektedir.

• Ev endüstrisinde evde çalışanların ücret düzeylerinin düşük olmasının bir diğer nedeni de, bu işçilerin güçsüz olmalarıdır.

Teknolojik gelişmelerle birlikte hızı artan küreselleşme tüm dünyayı etkileyen, hiçbir ülkenin dışında kalamadığı bir süreçtir. İlk olarak 1960’larda ortaya çıkan küreselleşme kavramı, 1980’lerde sık bir şekilde kullanılmaya başlanmış, 1990’lara gelindiğinde ise bilim adamlarının önemini kabul ettiği anahtar bir sözcük haline gelmiştir. Teknolojik alanda yaşanan gelişmeler, ideolojik alanda yaşanan gelişmeler, gelişmiş ülkelerin iç piyasalarının doyması ve 1970’lerde yaşanan petrol krizi sonrasında dış piyasalara açılma arayışı sonucunda ekonomik faaliyetlerin artması küreselleşmenin ortaya çıkışında etkili olan faktörlerdir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda işçi ve işveren ilişkileri, 1908 Meşrutiyet dönemi ile başlamaktadır. Öncesinde çalışma hayatına ilişkin bazı düzenlemelerin yapıldığı görülmekle birlikte bu dönemde çalışanların kömür madenlerinde yoğunlaşmış olması nedeniyle yapılan düzenlemeler bu alanda çalışanlara yöneliktir.

Osmanlı İmparatorluğu’nda halıcılık alanında, 1910-1913 yılları arasında 19.445 tezgahta 60.082 kişi çalışmaktadır. Bu tezgahların ve çalışanların büyük bölümü İstanbul, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde bulunmaktadır. 1908’de Şark Halı Şirketi İzmir, Sivas, Burdur, Isparta, Haçin, Urla, Maraş ve Kırkağaç’ta imalathaneler kurmuş ve diğer halı dokuyan kasabalarda da acenteler aracılığı ile üretimi organize etmeye başlamıştır.

1980’li yıllarda liberal politikalara geçilmesi ve dışa açılma politikalarının uygulanmasıyla birlikte ülkemizde bulunan işyerleri yoğun bir rekabetin içinde olmuşlar ve varlıklarını devam ettirebilmek için maliyetlerini düşürecek politikalara yönelmişlerdir. Üretimin esnekleştirilmesine bağlı olarak dışsallaştırılması ülkemizde de işverenlerin işçilik maliyetlerini düşürebilmek için başvurdukları bir yol olmuştur. 1980’li yıllarda ev endüstrisi kapsamında çalışanlara iş verilmesi yaygınlaşmıştır.

1926 tarihli ve 818 sayılı Borçlar Kanunu uzun bir süre uygulandıktan sonra 2011 tarihli ve 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu 01.07.2012 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türk Borçlar Kanunu’nda “Evde Hizmet Sözleşmesi” başlığı altında bazı hükümlere yer verilmiştir.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (International Labour Organization-ILO) evde çalışanlara yönelik çalışmaları vardır. Nitekim, ILO’nun uzun yıllar süren çalışmalarından sonra 20.06.1996 tarihinde 117 sayılı Evde Çalışma Hakkında Sözleşme ve yine aynı tarihte 184 sayılı Evde Çalışma Hakkında Tavsiye Kararı kabul edilmiştir.

Yüzyıllar içinde insan emeği uzun bir süre çok büyük değişime uğramamıştır. Ancak, çalışma hayatında çalışma ilişkilerinin niteliğini değiştirmesi bakımından 18. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’de yaşanan Sanayi Devrimi önemli bir dönüm noktası olmuştur. Nitekim, 18. yüzyılın o güne kadar insanlık tarihinde “en çok değişen” ve “en çok değiştiren” yüzyıl olduğu ifade edilmektedir.

Çalışma ilişkileri açısından 10. yüzyıla kadar geçen dönem içinde üretimin, aile ekonomisi ve kölelik sistemi çerçevesinde geliştiği görülmektedir. Aile ekonomisi kapsamında aile bireyleri tarafından satış amacı olmaksızın sadece ailenin ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretimde bulunulmaktadır. Dolayısıyla aile bireyleri, aile ekonomisi içinde üretimi evde yapmakla birlikte bu üretim gelir elde etme amacına yönelik değil, ailenin ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir. Aile ekonomisi kapsamında aile bireyleri tarafından yapılan üretim, zaman içinde köleler kullanılarak gerçekleştirilmiştir.

Ev endüstrisinin gelişim sürecinde 10. yüzyıldan 15. yüzyılın sonuna kadar geçen dönemde, feodal düzen söz konusudur. Bu düzende köylüler, derebeyinin etki ve otoritesi altında olup, görevleri o topraklar üzerinde çalışmaktır. Bu dönemde, tarımla uğraşan ve köylerde yaşayanların dışında kalan nüfus şehirlerde el sanatlarıyla uğraşmaya başlamışlar ve aile ekonomisi içinde yapılan üretimden farklı olarak pazara, satış amacı olan üretim yapılmaya başlanmıştır. Şehirlerde, el sanatlarındaki uzmanlaşma sonucu küçük sermaye ve basit aletlerle evlerde yapılan üretimde yoğunlaşmanın ortaya çıkması bu dönemin bir özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır.

16. yüzyıldan 18. yüzyılın sonlarına kadar devam eden dönemde, feodal düzen yıkılmaya ve kuvvetli idari merkezler kurulmaya başlanmıştır. Bu dönemde, aynı şehirde faaliyette bulunan ve aynı mesleği icra edenlerin bir araya gelmek suretiyle oluşturdukları lonca adı verilen meslek örgütleri oluşturulmuştur. Lonca sisteminde, bir grup veya sınıf farkından çok bir çıkar birliği söz konusudur.

Liberalizm akımlarının gelişmesi, fabrika sanayisinin meslek örgütlerini yok etmeye başlaması ve kapitalist ev endüstrisinin yayılması lonca sisteminin çöküşünü hazırlayan nedenler olarak karşımıza çıkmaktadır. 15. ve 16. yüzyıllarda ortaya çıkmaya başlayan ve önce İtalya, Fransa, İngiltere, Hollanda ve daha sonra Almanya’da yerleşen kapitalist ev endüstrisi meslek örgütlerinin yıkılışında etkili olmuştur. Bu sistem, Sanayi Devrimi’nden önce varolan önemli bir endüstri tarzıdır. Ev endüstrisi, küçük meslek örgütlerindeki kişilerin ya da köylü zanaatkarların ürettiği malların toplanıp daha yüksek fiyata satılabileceği civardaki veya uzakta bulunan şehir pazarlarına satılması şeklinde başlamıştır.

Ev endüstrisinde çalışanlar açısından ortaya çıkan bir olumsuz durum ücretlerin düşüklüğüdür. Ücretlerin düşük olmasında aşağıdaki nedenlerin etkili olduğunu söyleyebilmek mümkündür.

İşlerin bir kısmının işyeri dışında evde yapılması işverenin maliyetlerinin düşmesini sağlamaktadır. İşverenler, bu şekilde eve iş verdikleri zaman bu kişiler işyeri organizasyonu içinde yer almadıkları için işverenlerin bu kişileri sigortalı yaptırmasına gerek kalmamaktadır. Ayrıca, fabrikalarda, işyerlerinde çalışanlar örgütlenerek haklarını aramakta, daha yüksek ücret, daha iyi çalışma şartları istemekte ve bu konuda çalışmaktadırlar. Ev endüstri kapsamında çalışanların ise örgütlenerek talepte bulunmaları pek söz konusu değildir. İşyerlerinin diğer işyerleriyle rekabet edebilmek için maliyeti düşürme arayışlarında yöneldikleri esnekleşmenin artışıyla birlikte özellikle gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışı istihdamda artış olmaktadır. Kayıt dışılık, özellikle emek yoğun alanlarda karşımıza çıkmaktadır. Küreselleşmeye bağlı olarak rekabet edebilmek için maliyetleri düşürme isteği birçok işyerinin kayıt dışılığa yönelmesine neden olmuştur. Ev endüstrisinde yapılan işlerin genellikle kayıt dışı olması da ev endüstrisinin gelişimi etkilemiştir. Çünkü ev endüstrisinde çalışanların kayıt dışı çalışmalarına bağlı olarak onlara daha düşük ücret ödenmekte, çalışanlar iş ve sosyal güvenlik hukuku alanındaki düzenlemelerden yararlanamamaktadırlar

Osmanlı İmparatorluğu, uzun süre makineye ve makineleşmeye en çok direnen ve Sanayi Devrimi’nin getirdiği yeni üretim yöntemlerine kapalı kalan ülkelerden biri olma özelliğini hep korumuştur. İmparatorluk döneminde toprak, devletin sayılıyordu ve onun mülkiyetindeydi. Devlette, padişahın kişiliği ile bütünleştiği için topraklar padişahın sayılıyordu. Halk veya köylüler topraklar üzerinde kiracı durumundaydılar. Bu sistem, 1856 yılına kadar devam etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, üretim yapısının tarıma dayalı olmasına bağlı olarak üretim, ev endüstrisi çerçevesinde gelişmiştir. Başlangıçta, aile ekonomisi kapsamında ailenin ihtiyaçlarını karşılama amacı taşıyan üretim daha sonra pazara, satış amacı olan üretime dönüşmüştür. Ancak bu dönemde gerçekleştirilen üretim, Avrupa’da Sanayi Devrimi’nden önceki dönemde olduğu gibi basit el aletlerine dayanan geleneksel el sanatlarının olduğu üretimdir. Geleneksel el sanatlarına dayanan üretim ve buna bağlı meslek örgütlerinin olduğu bir yapı söz konusudur

Cumhuriyet döneminde, ev endüstrisi kapsamında küçük atölyeler şeklinde oluşturulan dokumacılık alanı ve özellikle halı dokumacılığı bulunmaktadır. Bu sektörde de kadınlar yoğun olarak çalışmaktadırlar. Batı Avrupa ülkelerinde ev endüstrisi kapsamında eve iş verilmesi yaygın bir şekilde uygulama alanı bulmaktadır. Bu uygulamada çalışanlar, hammaddeyi tüccardan alıp, kendi evlerinde ve kendilerinin olan veya kiraladıkları araç ve gereçlerle üretimi gerçekleştirmektedirler. Daha sonra da ürettikleri ürünü kendilerine hammaddeyi sağlamış olan kişilere teslim etmektedirler. Ülkemizde özellikle halı imalatında, kullandıkları aletleri ve hammaddeleri imalatçılardan sağlayan, ürettikleri ürünler üzerinde mülkiyet hakları olmadan parça başına ücret karşılığında kendi evlerinde halı dokuyanlar bulunmaktadır. Bu alanda çalışanların çoğunluğunu da kadınlar ve kızlar oluşturmaktadır. Ülkemizde uygulanan sistem, Avrupa’daki eve iş verme sisteminden kullanılan sermayenin işverene ait olması yönüyle ayrılmaktadır.

Dünyada yaşanan teknolojik gelişmeler, küreselleşme ve esnekleşmenin ortaya çıkardığı rekabet ülkemiz için de söz konusudur. Bu nedenle de işverenler, maliyetleri düşürebilmek için evlerde çalışanlardan yararlanmaktadırlar. Ülkemizin tam anlamıyla bilgi toplumuna geçememiş olması nedeniyle yüksek vasıf gerektiren işleri evlerde yapanların sayısı gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında daha azdır. Bununla birlikte ülkemizde, ev endüstrisi kapsamında çalışma son zamanlarda reklamcılık, çeviri, programcılık gibi alanlarda da görülmektedir. Ancak ülkemizde evde çalışma, özellikle tekstil sektöründe yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizde halen çok sayıda ev endüstrisi kapsamında çalışan dokumacı bulunmaktadır.