Evde Çalışma Şekilleri

Ev endüstrisi, “evde çalışma” veya “ev eksenli çalışma” olarak da adlandırılmasının yanı sıra ev endüstrisi kapsamında yapılan işler de bu şekilde adlandırılabilmektedir. Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak yapılan iş, klasik çalışma modellerinde işgörme ediminin yapıldığı yer olan fabrika veya işyerinin dışında evde yapılmaktadır.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (International Labour Organization-ILO) 1996 yılında kabul ettiği 177 sayılı Evde Çalışma Sözleşmesi ve 184 sayılı Evde Çalışma Tavsiye Kararı’nda evde çalışmanın tanımı yapılmıştır. ILO’nun yaptığı tanıma göre evde çalışma, evde çalışan olarak ifade edilebilecek ulusal kanunlar, yönetmelikler veya mahkeme kararları altında bağımsız çalışan olarak dikkate alınması için gerekli özerklik ve ekonomik bağımsızlığa sahip olmayan kişi tarafından

• Kendi evinde veya işverenin işyeri dışında kendi seçtiği diğer yerlerde,

• Ücret karşılığında,

• Donanım, malzeme veya kullanılan diğer girdilerin kimin tarafından sağlandığına bakılmaksızın işveren tarafından belirlenen mal veya hizmetin üretimi için yapılan çalışmadır.

01 Temmuz 2012’de yürürlüğe giren 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda (RG, T.04.02.2011, S.27836) evde hizmet sözleşmesinin tanımı yapılmıştır. Buna göre evde hizmet sözleşmesi, “işverenin verdiği işi, işçinin kendi evinde veya belirleyeceği başka bir yerde, bizzat veya aile bireyleriyle birlikte bir ücret karşılığında görmeyi üstlendiği sözleşmedir”

Ev endüstrisinde yapılan işler temel olarak; ev merkezli çalışan işverenler ve ev merkezli çalışanlar şeklinde ikiye ayrılmaktadır.

Ev merkezli çalışan işverenler, kendileri ücret karşılığında çalışan işçileri istihdam etmektedirler. Burada işyeri sınırları olarak karşımıza ev çıkmaktadır. Bu kişiler, evin bir kısmında yaşamakla birlikte temizlik gibi işler için işçi çalıştıran otel sahipleri veya lokantacılar olabilirler.

Ev merkezli çalışanlar ise kendi içlerinde heterojen bir grupturlar. Bu grupta yer alan evde çalışan küçük mal üreticileri, başkalarını istihdam etmemekle birlikte mallarının veya hizmetlerinin nihai kullanıcıları ile doğrudan ilişki içindedirler. Mesela, çocuk bakıcıları gibi. Ev merkezli çalışanlar grubu içinde yer alan evde çalışan işçiler ise ürünlerini üçüncü kişilere veya tedarikçilere ücret karşılığında teslim etmektedirler. Evde çalışan işçiler, işyeri veya firma tarafından evde istihdam edilmektedirler. Bundan ötürü, kendileri ile nihai kullanıcılar arasında aracı olan üçüncü kişilere ekonomik olarak bağlıdırlar. 

Ev endüstrisine ilişkin yapılan sınıflandırmalardan bir başkasına göre ise bağımlı çalışma, siparişle çalışma ve kendi hesabına çalışma söz konusudur (Turan-Pakin Akın, 2008: 187).

Ev endüstrisinde bağımlı ve kendi hesabına çalışmaların yapıldığını söyleyebiliriz. Dolayısıyla da ev endüstrisi,

• Malzeme ve bazen araçların işveren, alt işveren veya aracı tarafından sağlanabildiği gibi çalışanlar tarafından da sağlanarak evde üretilen ürünün ücret karşılığında bu kişilere teslim edildiği çalışmalar,

• Modelin, işin türünün siparişi veren müşteri tarafından belirlendiği ve malzemenin veya malzeme bedelinin yine bu kişiler tarafından sağlandığı ve üretilen ürünün bu kişilere ücret karşılığında teslim edildiği çalışmalar,

• Evde üretilen mal veya hizmetin doğrudan nihai tüketiciye sunulduğu ve karşılığında gelir elde edildiği çalışmalar olarak ifade edilebilir.

Dışarıda gelir getirici olarak yapılan işlerin evde yapılmasıyla gerçekleşen ev endüstrisinin geçmişi çok eskiye dayanmaktadır. Bununla birlikte, teknolojide ve üretimin niteliğinde meydana gelen değişikliklere bağlı olarak ev endüstrisinin niteliğinde de değişiklikler olmuştur. Ev endüstrisinin biçimleri geleneksel ev endüstrisi ve evde tele çalışma şeklinde iki başlık altında incelenir.

Geleneksel ev endüstrisi, uzun zamandır vardır ve birçok faaliyet alanına yayılmıştır. Yüzyıllardır el dokumaları, dikiş, çeyizlik eşyalar, kışlık gıda üretimi (makarna kesme, turşu yapma, yufka açma vb), şarap üretimi, başkalarının çamaşırlarının yıkanması, ütülenmesi, çocuk bakımı, temizlik, ders vermek gibi birçok mal ve hizmet üretimi ev endüstrisinde yapılmaktadır. Daha çok vasıf gerektirmeyen el işleri ile nadir olarak da vasıf gerektiren işler, geleneksel ev endüstrisinde çalışanlar tarafından yapılmaktadır. Geleneksel ev endüstrisinde yapılan işlere baktığımız zaman karşımıza en çok el örgüsü, dantel ve dikiş işleri çıkmaktadır (Ev-Eksenli, 2003: 14; Yavuz, 1995: 59-60; Erdut, 2011: 73).

Ev endüstrisi kapsamında evde çalışma, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi sanayi sektöründe özellikle basit el aletlerinin ve makinelerin kullanıldığı gıda, dokuma, konfeksiyon, ayakkabı, otomotiv, elektronik ve montaj gibi endüstrilerin emek yoğun işlerinde yaygın bir şekilde görülmektedir. Ayrıca, daha birçok endüstride de bu kapsamdaki işlerin evde yapıldığı düşünülmektedir.

Sanayi sektöründeki bazı işlerin ev endüstrisi kapsamında evde yapılmasının yanı sıra hizmet sektörünün gelişmesine bağlı olarak bu sektördeki bazı işler de yine evde yapılmaktadır. Hizmet sektöründe zarf doldurma, pul yapıştırma, kart ve zarf paketleme gibi işler evlerde yapılmaktadır (Yavuz, 1995: 60; Çalışma, 1999: s.39; Ev-Eksenli, 2003:19; Schneider De Villega, 1990: 425).

Tarım ve balıkçılık sektöründe de bazı faaliyetler evde yapılır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, tarım ürünlerinin ayıklanması ve sınıflandırılması ile temizlenmesi gibi birçok iş evde yapılmaktadır. Bunlar dışında, ev endüstrisi kapsamında çalışanların başkaları için kümes hayvanı yetiştirme gibi tamamen tarımsal faaliyetlerde bulunması da mümkündür. Balık temizlemek ve paketlemek de sık bir şekilde ev endüstrisi kapsamında çalışanlar tarafından yapılmaktadır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 26-27; Çalışma, 1999: 40; Schneider De Villega, 1990: 425).

Teknoloji alanında yaşanan gelişmelerle birlikte bazı işler yok olurken bazı yeni piyasalar ve yeni işler ortaya çıkmaktadır. Gelişmiş ülkelerde teknolojik imkanlar kullanılarak hizmet sektöründe ev endüstrisi kapsamında evde çalışmada artış olduğu görülmektedir. Yaşanan teknolojik gelişmelerle birlikte “uzaktan iletişim”, “uzak/ayrı çalışma”, “mesafe çalışması”, “uzaktan çalışma”, “elektronik evde çalışma” ve “tele çalışma” adı verilen yeni çalışma şekillerinin bazılarının evde yapılması karşımıza çıkmaktadır. Daha çok vasıf gerektirmeyen, emek yoğun çalışmanın olduğu ve el işlerinin yapıldığı geleneksel ev endüstrisine ek olarak yeni iletişim ve bilgi teknolojilerinin sağladığı imkanlarla daha nitelikli işler de ev endüstrisi kapsamında yapılır olmuştur.

Yeni iletişim ve bilgi teknolojilerinin sağladığı imkanlarla daha nitelikli işler de ev endüstrisi kapsamında yapılır olmuştur. Seyahat acentalarının, yazarların, satıcıların, emlakçıların, tercümanların, sigorta acentalarının, bilgisayar sistem analizcilerinin, mühendislerin, bilgisayar operatörlerinin ve mimarların da gelir getirici faaliyet olarak işlerini ev endüstrisi kapsamında evlerde yapması mümkündür (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 27-28; Tokol, 2003).

Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılmasının çalışanlar açısından birçok olumlu yönü bulunmaktadır. Kişi, öncelikli olarak çalışma saatlerini kendisi ayarlayabilir. Bazı kişiler, günün erken saatlerinde daha verimli çalışırken bazı kişiler günün ilerleyen saatlerinde daha verimli ve üretkendirler. Kişinin, gelir getirici faaliyet olan işini evde yapmasıyla birlikte bir işyerinin çalışma saatlerine bağlı kalması gerekmeyecek ve gün içinde kendisini daha verimli ve üretken hissettiği zaman diliminde çalışacaktır. Ayrıca evde çalışanlar, çalışma sürelerini yapmaları gereken diğer işlere göre ayarlama imkanı da bulurlar. Evde çalışanlar, gelir getirici faaliyette bulunmanın yanı sıra ailelerine daha çok zaman ayırabilecek, çocuklarıyla ilgilenebilecek ve özel işlerini rahat bir şekilde yapacaklardır.

İşlerin evde yapılmasının işverenler açısından en önemli olumlu yönü, işyeri maliyetlerinin azalmasıdır. İşverenlerin bazı işleri ev endüstrisinde yaptırmaları, onları iş ve sosyal güvenlik hukuku mevzuatında getirilmiş olan çalışanların sigortalı yaptırılması, çalışma süresi sınırı, kıdem tazminatı, izin hakkı gibi bazı kanuni yükümlülüklerden kurtulmasına imkan sağlar. Özellikle kıdem tazminatı ve sosyal güvenlik açısından sigorta primleri işverenler açısından önemli mali yükler olarak görülmektedir.  Bu nedenle, işlerin ev endüstrisinde yaptırılması işverenlerin maliyetlerinin düşmesini sağlar. Ayrıca, işlerin bir bölümünün işyeri dışında ev endüstrisinde yaptırılması işyerinin ısıtma, aydınlatma, demirbaş malzeme vb giderlerinin de azalmasını sağlamaktadır. İşverenlerin işlerini ev endüstrisinde yaptırması bina, teçhizat için yeni yatırımlar yapmalarına gerek kalmadan üretim kapasitelerini arttırmalarına da olanak sağlar.

Ev endüstrisinde yapılan üretime bağlı olarak elde edilen gelir, ülke ekonomisi açısından da önem taşımaktadır. Bu şekilde çalışmayla, çalışma hayatında yer almayan ve işgücü piyasasının dışında kalmış olan kişilerin işgücü piyasasında yer almaları mümkün olur. Ayrıca, ev endüstrisinde çalışmak yeni iş fırsatları yaratabilir. Dolayısıyla, ev endüstrisi işsizlikle mücadelede yardımcı olmaktadır. Ev endüstrisinde yapılan çalışmaların ülke gayri safi milli hasılasına etkisinin tam olarak tespit edilmesi mümkün olmamakla birlikte katkısının olduğu bir gerçektir.

Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılmasının çalışanlar açısından ortaya çıkardığı en büyük olumsuzluk, özellikle geleneksel ev endüstrisindeki işlerde çalışan kişilerin düşük gelir elde etmeleridir. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak yüksek vasıf gerektiren işleri evlerde yapanlar yüksek gelir elde imkanına sahiptirler. Bununla birlikte yapılan araştırmalar, aynı işi evde yapan kişilerin işyerinde yapan kişilerden daha düşük ücret geliri elde ettiklerini göstermektedir. Düşük gelir etmek beraberinde diğer bazı sorunları getirmektedir.Ev endüstrisinde gelir getirici faaliyet olarak işini evde yapan çalışanın, iş ve sosyal güvenlik hukuku mevzuatının koruyucu hükümlerinden yararlanamaması sonucunda kıdem tazminatı, izin hakkı, sigortalılık vb haklardan yararlanamamaları söz konusu olmaktadır. Dolayısıyla da, evde çalışanların kayıt dışı olması gündeme gelmektedir. Bu durumun çalışanlar açısından yarattığı olumsuzluklar bilinen bir gerçektir.

Ev endüstrisinde işin evde yapılmasının işveren açısından ortaya çıkardığı en büyük olumsuzluk, işin işverenin gözetim ve denetimi dışında yapılmasıdır. İşyeri organizasyonun oluşturulması, örgüt kültürünün oluşturulması gibi örgütsel yapıda ortaya çıkabilecek diğer sorunlar da bulunmaktadır.

Ev endüstrisinin ülke ekonomisi açısından ortaya çıkardığı en önemli olumsuzluk, kayıt dışılıktır. Hem vergi gelirleri açısından hem sosyal sigorta açısından ev endüstrisinde kayıt dışı çalışma yaygın olarak görülmektedir. Kayıt dışı çalışmanın yaygın olması devletin vergi gelirlerinde azalmaya neden olup, kamu harcamalarının karşılanabilmesi için doğrudan ve dolaylı vergilerin artması gibi sonuçlar yaratır Ayrıca, sosyal sigorta gelirlerinde de kayba neden olan bir durumdur. Ev endüstrisi kapsamında yapılan çalışmaların denetlememesi nedeniyle iş kazası ve meslek hastalığı konusunda güvenilir verilere ulaşılamamakta ve iş kazalarına ve meslek hastalıklarına karşı uygun ve gerekli önlemlerin alınması konusunda yapılan çalışmalar yetersiz kalmaktadır.

1. Emek yoğun Üretime dayanması

2. Kayıt dışı olması

3. Parça başına ücret veya götürü ücrete dayanması

4. Yapılan işlerin çeşitliliği

Ev endüstrisinde yapılan işler, daha ziyade yüksek teknoloji gerektirmeyen, basit, elle yapılan işler olmasına bağlı olarak ev endüstrisinin ağırlıklı olarak emek yoğun üretime dayandığı söylenebilir. Dikiş, nakış gibi işlerde olduğu gibi. Ev endüstrisinde kadınların daha çok çalışıyor olmasının da bu durumda etkisi vardır (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 11; Ev-Eksenli, 2003: 14; Yavuz, 1995: 59-60; Erdut, 2011: 73; Süzek, 2001: 29; Hattatoğlu). Ayrıca, gelir getirici faaliyet olarak işini işyerinde yapmak için gerekli niteliklere sahip olmayan kişiler de emek yoğun işlerde çalışmaktadırlar.

Ev endüstrisi kapsamında çalışanların genellikle kayıt dışı çalıştıkları görülmektedir (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 23; Erdut, 2011: 57). Bu kişilerin kayıt dışı çalışmaları kanuni düzenlemelerden yararlanamamaları anlamına gelmektedir. Kanuni düzenlemelerden yararlanamamalarının sonucu, çalışanların uygun olmayan koşullarda çalışması olarak karşımıza çıkar. Ayrıca, kişilerin çalışmalarını evde yapmalarına bağlı olarak yaşam ve iş alanı birbirine karışmakta, çalışanlar ve aileleri için güvenli olmayan çalışma koşulları söz konusu olmaktadır.

Çalışma hayatında yer alanların çalışmalarının karşılığında ücret ödemesi yapılmasında çeşitli ücret türleri uygulanmaktadır. Bu ücret türleri arasında parça başına ücret, yapılan işe bağlı olarak hesaplanan ücrettir. Bu ücret türünde parça sayısı, uzunluk, ağırlık ve büyüklük gibi birimler esas alınarak işçinin alacağı ücret belirlenir. Götürü ücret ise yapılan işin sonucuna göre hesaplanan bir ücret türüdür. Uygulamada götürü ücret, birimin belirlenmesinin zor olduğu veya birbirine benzemeyen ve genellikle devamlılık göstermeyip bir süre sonra biten işlerde işin sonucuna göre ücret kararlaştırıldığı zaman söz konusu olmaktadır (Çelik, 2010, s.144-145).

Ev endüstrisi kapsamında yapılan işlere bakıldığında, bu işlerin çok geniş bir yelpazede olduğu görülmektedir. Dikiş, nakış, işleme gibi işlerin yanı sıra gıda üretimi işleri yapılmakta, evde ders verilmesi gibi hizmet sektörüne ilişkin işler de yapılmaktadır. Ayrıca, teknoloji alanında yaşanan gelişmelerle birlikte seyahat acentalığı, bilgisayar sistem analizciliği, mimarlık gibi yüksek vasıf gerektiren işlerde ev endüstrisi kapsamında yapılmaktadır. Dolayısıyla, ev endüstrisinde yapılan işlerin çok çeşitli olması da ev endüstrisinin bir özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır.

1. Gelir getirici faaliyetin evde yapılması 

2. Ücret karşılığında  evde yapılması 

Çalışma hayatında klasik istihdam ilişkisi içinde çalışanlar yapmayı üstlendikleri işi dışarıda, işyerinde veya fabrikada yaparken ev endüstrisinde çalışanlar gelir getirici faaliyet olarak işlerini evde yapmaktadırlar. Gelir getirici faaliyet olarak işin evde yapılması, ev endüstrisini klasik istihdam ilişkisinden ayıran en temel unsurdur (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 24; Özdemir, 1997: 127; Karadeniz, 2004, s.25; Çalışma, 1999: 39; Ev-Eksenli, 2003: 14).

Ev endüstrisinde üretilen mal veya hizmet karşılığında mutlaka ücret ödemesi yapılmaktadır. Ücret ev endüstrisinde yapılan çalışmanın şekline bağlı olarak farklı kişiler tarafından ödenebilir. Ev endüstrisinde çalışanlar, mal veya hizmet üretimini işveren, alt işveren veya aracı için yapmaları durumunda genellikle kendilerine yaptıkları işin karşılığı olan ücret bu kişiler tarafından ödenmektedir. Siparişle çalışıyorlarsa siparişi veren kişi/kişiler tarafından ücret ödemesi yapılır.

1, Yoksulluk

2. Ailevi yükümlülükler

3. Küreselleşme

4. Kayıt dışılık 

5. Teknolojik gelişmeler 

Ev endüstrisinin yüzyıllardır varlığını sürdürdüğü bilinen bir durumdur. Ortaya çıkışında öncelikli nedenin ekonomik olduğu, kişilerin geçimini sağlama ihtiyacı olduğu söylenebilir. Ev endüstrisi kapsamında çalışanların büyük çoğunluğunu kadınlar oluşturmaktadır (Eyrenci-Bakırcı, 2000:10-11; Yavuz, 1995: 61; Erdut, 2011, 57; Özdemir, 1997: 128-129; Erdost, 2011: 53). Kadınların dışında zaman zaman erkekler de gerekli vasıflar kendilerinde bulunmadığı için dışarıda gelir getirici faaliyet olarak bir işte çalışamamaktadırlar.  Ailenin geçimini sağlayacak gelirin elde edilebilmesi için çeşitli çözüm arayışlarında ev endüstrisinde çalışarak, aile ekonomisine katkıda bulunmak ve yoksulluğun yarattığı olumsuzluklar giderilmek istenmektedir. Ev endüstrisinin ortaya çıkışında yoksulluk etkili olmakla birlikte zaman içinde ev endüstrisinin gelişimini etkileyen faktörler arasında da varlığını devam ettirmektedir. Çünkü günümüzde de kişiler, hala işgücü piyasasında kendilerine uygun iş bulamadıklarında geçimlerini sağlamak için ev endüstrisinde çalışmaktadırlar.

Aile yükümlülükleri nedeniyle evde bulunmak zorunda olmakla birlikte aile bütçesine katkı yapmak, kendini verimli ve üretken hissetmek isteyen kişilerin evde çalışması da ev endüstrisinin gelişimini etkileyen faktörlerden biridir. Çünkü evde çocuğuna bakmak zorunda olan veya evde bakması gereken hasta, yaşlı ya da özürlü kişisi olanlar dışarıda çalışamamaktadırlar. Bu kişiler, evde bakmak zorunda oldukları kişileri bırakmak istememeleri dışında, dışarıda çalışmaları halinde bu kişileri bakmaları için birisini tutacak gelir seviyesine de sahip olmamaları nedeniyle evde bulunmak zorundadırlar. Ancak, bu kişilerin aynı zamanda genellikle düşük gelire sahip olmalarından ötürü aile ekonomisine de katkıda bulunmaları gereklidir. Dışarıda çalışamamaları nedeniyle ev endüstrisi kapsamında evde çalışarak gelir getirici faaliyeti evde yapmaları onlar için büyük bir özgürlük sağlar (Eyrenci-Bakırcı, 2000: 15-16; Yavuz, 1995:62).  

İlk olarak 1960’larda ortaya çıkan küreselleşme kavramı, 1980’lerde sık bir şekilde kullanılmaya başlanmış, 1990’lara gelindiğinde ise bilim adamlarının önemini kabul ettiği anahtar bir sözcük haline gelmiştir. Teknoloji alanında yaşanan gelişmeler, ideolojik alanda yaşanan gelişmeler, gelişmiş ülkelerin iç piyasalarının doyması ve 1970’lerde yaşanan petrol krizi sonrasında dış piyasalara açılma arayışı sonucunda ekonomik faaliyetlerin artması küreselleşmenin ortaya çıkışında etkili olan faktörlerdir

Kayıt dışılık, 1980’ler sonrasında yaygınlaşmaya başlamış ve 20. yüzyılın sonuna gelindiğinde ise özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinde önemli boyutlara ulaşmıştır. Kayıt dışılık, özellikle emek yoğun alanlarda karşımıza çıkmaktadır. Küreselleşmeye bağlı olarak rekabet edebilmek için maliyetleri düşürme isteği birçok işyerinin kayıt dışılığa yönelmesine neden olmuştur. Kayıt dışı çalışanların ücretlerinin daha düşük olması, iş ve sosyal güvenlik hukuku mevzuatı açısından işverenleri yükümlülükten kurtarması işverenlerin üretimlerini bu alana kaydırmasına yol açmaktadır (Toksöz- Özşuca, 2002). 

Teknoloji alanında yaşanan gelişmelerle birlikte bazı işler yok olurken bazı yeni piyasalar ve yeni işler de ortaya çıkmaktadır. Yok olan işler genellikle düşük vasıflı işler olurken ortaya çıkan işler daha yüksek vasıf gerektiren işler olmaktadır. Dolayısıyla, teknolojik ilerlemeler vasıflı işgücü üzerinde olumlu etkiler yaratırken vasıfsız işgücü üzerinde olumsuz etkiler ortaya çıkarmaktadır. Çalışanların niteliğinin artmasıyla birlikte bu kişilerin daha eğitimli oldukları, rutin işlerden hoşlanmadıkları, klasik istihdam ilişkisi içinde çalışmak istemedikleri, değişime, belirsizliğe, esnek örgütlenmeye alışık oldukları, kendi istedikleri şekilde çalışmak istedikleri görülmektedir. Bilgi toplumuna geçişle birlikte işlerin niteliğinde değişiklik olmuş ve vasıf düzeyi daha yüksek olan işler gündeme gelmiştir. Bu tip işlerde çalışan kişiler, klasik istihdam ilişkisi ve klasik çalışma yeri dışında kendilerini daha rahat hissettikleri ortamlarda çalışmak istemektedirler. Böyle bir durumda işyeri sınırları içinde çalışmak yerine evde çalışmayı tercih etmektedirler. Vasıf düzeyi yüksek bu kişilerin kendilerini daha rahat hissettikleri ortamda çalışma istekleri ve buna sağlayabilecek şartlarının olması da ev endüstrisinin gelişiminde ve niteliğinin değişmesinde etkili olmaktadır.