EV ENDÜSTRİSİ GELİŞİM SÜRECİ

Çalışma ilişkileri açısından 10.yüzyıla kadar geçen dönemde üretim aile ekonomisi ve kölelik çevresinde gelişmiştir.

Aile ekonomisi kapsamında aile bireyleri tarafından satış amacı olmaksızın sadece ailenin ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretimde bulunulmaktadır. Aile bireyleri, aile ekonomisi içinde üretimi evde yapmakla birlikte bu üretim gelir elde etme amacına yönelik değil, ailenin ihtiyaçlarını karşılamaya yöneliktir.

Aile ekonomisi kapsamında aile bireyleri tarafından yapılan üretim, zaman içinde köleler kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Kölelerin kullanılmaya başlamasıyla ailenin ihtiyacı olan ürünlerin üretimi köleler tarafından yapılmaya başlanmıştır. Zaman içinde aileler birbirlerine köle kiralamaya başlamıştır. Ailelerin birbirlerine köle kiralamasında ücret, işi yapan kişi olan köleye değil köle sahibine verilmektedir. Çünkü dönemin ekonomik, sosyal ve hukuki düzeni içerisinde köleler, aile reisinin mülkiyetinde sayılmış, mal üzerinde mal sahibinin nasıl bir mülkiyet hakkı söz konusu ise köle üzerinde de aynı hakların var olduğu kabul edilmiştir. 

10. yüzyıldan 15. yüzyılın sonuna kadar süren feodal dönemde, tarımla uğraşan ve köylerde yaşayanların dışında kalan nüfus şehirlerde el sanatlarıyla uğraşmaya başlamışlar ve aile ekonomisi içerisinde yapılan üretimden farklı olarak pazara, satış amacı olan üretim yapılmaya başlanmıştır.

16. yüzyıldan 18. yüzyılın sonlarına kadar devam eden dönemde, feodal düzen yıkılmaya ve kuvvetli idari merkezler kurulmaya başlanmıştır. Bu dönemde, aynı şehirde faaliyette bulunan ve aynı mesleği icra edenlerin biraraya gelmek suretiyle oluşturdukları lonca adı verilen meslek örgütleri oluşturulmuştur. Lonca sisteminde, bir grup veya sınıf farkından çok bir çıkar birliği söz konusudur. Çırak olarak mesleğe başlayıp belirli aşamalardan geçildikten sonra kalfalığa yükselme ve sonrasında usta olduktan sonra bağımsız olarak faaliyette bulunmaktadırlar. Bir meslek örgütüne girmek, girenler açısından önemli bir durum arz etmektedir. Çünkü bu kişilerin ileride meslek sahibi olmaları ve faaliyette bulunabilmeleri mümkün olmaktadır. 

15. ve 16. yüzyıllarda ortaya çıkmaya başlayan ve önce İtalya, Fransa, İngiltere, Hollanda ve daha sonra Almanya’da yerleşen kapitalist ev endüstrisi, Sanayi Devrimi’nden önce varolan önemli bir endüstri tarzıdır. Ev endüstrisi, küçük meslek örgütlerindeki kişilerin ya da köylü zanaatkarların ürettiği malların toplanıp daha yüksek fiyata satılabileceği civardaki veya uzakta bulunan şehir pazarlarına satılması şeklinde başlamıştır. Mesela, köylü dokumacıların evlerinde dokudukları kumaşların şehir pazarlarında satılması gibi. 

Ev endüstrisi kapsamında üretimde bulunan kişilerin ürettikleri mallara müşteri aramalarına gerek kalmaksızın ürünlerini ayaklarına kadar gelen kişilere satmaları, ev endüstrisi kapsamında faaliyette bulunan kişiler için kurtarıcı gibi görülmüştür. Çünkü ürünlerini alan bu kişilerin aynı zamanda üretimi yapan kişilerin ihtiyacı olan hammaddeleri ve bazen de aletleri borç olarak sağlamaları ev endüstrisinde çalışanlar açısından çok önemlidir. Ancak, ev endüstrisi kapsamında üretimde bulunan kişilerin mallarını doğrudan müşteriye sunmamaları yani pazarda kendilerinin satmaması, müşterilerle ilişkilerinin zaman içinde kopmasına neden olmuştur. Ev endüstrisinde çalışanlar, zaman içinde onlara iş getiren ve yaptıkları işi alan kişilerin istedikleri şartlarla çalışan, onların sunduğu şartları kabul etmek zorunda kalan, siparişe göre çalışan ve onların verdikleri fiyata mallarını onlara satan kişiler haline gelmişlerdir. Zaman içinde ustalar, pazara çalışmak yerine kendisine sipariş veren kişi adına çalışan ve zaman içinde eline geçen paranın azaldığı kişiler haline gelmişlerdir. Çünkü ortaya çıkan rekabetle birlikte mallar ucuzlamış ve ev endüstrisinde üretimde bulunanlara ödenen para azalmış, ellerine geçen paranın azalmasıyla birlikte ev endüstrisinde çalışanların geçimlerini sağlamaları gittikçe zor bir hale gelmiştir. 

Sanayi Devrimi ile birlikte üretimin niteliği tamamen değişmiş, elle yapılan üretimden kitle üretim, seri üretim, yığın üretim adı verilen makinelerle fabrikalarda yapılan üretime geçilmiştir. Bu dönemde ev endüstrisi kapsamında evde üretim yapan kişiler, fabrikalarda yapılan üretimle rekabet edemedikleri için evde yaptıkları üretimi bırakıp fabrikalarda çalışmaya başlamışlardır.

Bu dönemde, emek arzının çok yüksek olmasına karşılık fabrikalarda makinelerle üretimin yapılmasına bağlı olarak emek talebi çok yüksek değildi. Bunun sonucunda işverenler, işçileri istedikleri şartlarla çalıştırıyorlardı. Bu dönemde, ücretler çok düşmüş, kadınlar ve çocuklar çalışma hayatında yer almış ve çalışma koşulları çok kötüleşmiştir.

İngiltere’de Lordlar Kamarası üyelerinden seçilen bir komite, ilk olarak 1890 yılında ev endüstrisi kapsamında evde yapılan çalışmaları hedefleyerek yetersiz ücret, uzun çalışma süreleri ve sağlıksız çalışma koşullarıyla ilgili bir araştırma yapmışlardır. Araştırmanın sonucunda komitenin tavsiyeleri üzerinde 1891 yılında Atölyeler ve Fabrikalar Kanunu (The Factory and Workshop Act) çıkarılmıştır. Bu Kanunda m.27’ye göre işverenler, ev endüstrisi kapsamında iş yaptırdıkları kişilerin bir listesini tutmak zorundadırlar. 1895 yılına kadar işverenlerin bu listeyi müfettişlere gönderme zorunluluğu bulunmuyordu. Ancak, bu tarihten sonra listenin müfettişlere gönderilmesi zorunluluğu getirilmesinin yanı sıra çalışanların sağlığını tehlikeye sokacak yerlerde çalışmalarına izin verilmesi durumunda işverenlerin cezalandırılması da kabul edilmiştir.

Ev endüstrisinde çalışanlara yönelik özel düzenlemelerin çok olmaması nedeniyle onlar da diğer endüstrilerde çalışanlara uygulanan kanunlara tabi olmuşlardır. Ancak, ev endüstrisinde çalışanların kayıtlarının tam olarak tutulmaması ve bunların tamamlattırılması yönünde mahallli idarelerin çok fazla çaba harcamamaları nedeniyle ev endüstrisinde çalışanlar genellikle kanuni düzenlemelerin dışında kalmışlardır.

İngiltere’de ev endüstrisinde çalışanların korunmasına ve çalışma şartlarının düzenlenmesine ilişkin olarak 1901 yılında Fabrikalar ve Atölyeler Kanunu’nda yapılan değişiklikle iş müfettişleri yerine mahalli yönetim makamı tarafından evlerde çalışanların kayıtlarının tutulması ve ilgili bakanlığın özel emriyle belirlenecek işkollarındaki bütün çalışanlara bu kayıt işlemi zorunluluğu getirilmiştir. Bu tarihten sonra evde çalışanlar özel bir endüstri olarak kabul edilmiştir. Çalışma şartlarının çok kötü ve ağır olması bu endüstriye yönelik düzenlemelerin yapılmasını zorunlu kılmıştır. 

Evde çalışma, birçok durumda tarım işi gibi başka bir işle birleşmekte ve bu tür çalışmadan beklenen ücret bazı kişiler için tamamlayıcı bir nitelik taşımasından ötürü normal ücret düzeyinin altında kalmaktadır. Ev endüstrisinde çalışmanın daha ziyade kadınlar, yaşlılar ve çocuklar tarafından yapılması nedeniyle önerilen her ücret kabul edilmektedir. Ev endüstrisindeki çalışmalar, çok düşük bir ücret karşılığında olsa bile evde kalabilmek için çocuklu ve evli kadınlar tarafından tercih edilmektedir. Ev endüstrisinde evde çalışanların ücret düzeylerinin düşük olmasının bir diğer nedeni de, bu işçilerin güçsüz olmalarıdır. 

Küreselleşme, zaman ve mekan kavramlarının eski anlamını kaybederek, sınırların ortadan kalkması, yeryüzündeki tüm insanların karşılıklı bağımlılığın artması, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanda dünyanın daha çok bütünleşmesidir.

Teknolojik gelişmelerle birlikte işlerin niteliğinde değişiklik olmuş ve vasıf düzeyi daha yüksek olan işler gündeme gelmiştir. Bu tip işlerde çalışan kişiler, klasik istihdam ilişkisi ve klasik çalışma yeri dışında kendilerini daha rahat hissettikleri ortamlarda çalışmak istemektedirler. Böyle bir durumda işyeri sınırları içinde çalışmak yerine evde çalışmayı tercih etmektedirler. Vasıf düzeyi yüksek bu kişilerin kendilerini daha rahat hissettikleri ortamda çalışma istekleri ve buna sağlayabilecek şartlarının olması da ev endüstrisinin gelişiminde ve niteliğinin değişmesinde etkili olmaktadır.

Ev endüstrisi kapsamında evde çalışmaya ilişkin olarak Fransız hukukunda evde çalışma, İş Kodu’nda düzenlenmiştir. Düzenlemeye göre, yalnız başına veya eşi ile bakmakla yükümlü olduğu çocukları veya bir yardımcıyla götürü ücret karşılığında bir veya birden fazla sanayi, ticaret, zanaat veya tarımsal işyeri için doğrudan bu kişiler tarafından veya bir aracı kullanılarak kendisine verilen bir işi yapan kişiler ev çalışanı olarak tanımlanmaktadır. Kanun, evde çalışma sözleşmesini iş sözleşmesine benzer kabul etmiştir. Ev çalışanı ile işveren arasında hukuki bağımlılık ilişkisi aranmamakla birlikte Kanun ekonomik bağımlılığın olmasını aramaktadır.

Alman hukukunda evde çalışma, gerçek bir iş ilişkisi olarak değerlendirilmiyordu. Ancak, 1974 yılında değişiklik yapılan 1951 tarihli Evde Çalışma Kanunu’nda, 31.10.2006 tarihinde yapılan bir başka değişiklik ile büyük ölçüde iş ilişkisine yaklaştırılmıştır. Kanun, kendi evlerinde ya da tek başlarına veya ikiden fazla olmayacak yabancı yardımcı elemanla işletmeler adına belirli malları üreten veya paketleyen kişileri ilgilendirmektedir.

Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (International Labour Organization-ILO) evde çalışanlara yönelik çalışmaları vardır. Nitekim, ILO’nun uzun yıllar süren çalışmalarından sonra 20.06.1996 tarihinde 117 sayılı Evde Çalışma Hakkında Sözleşme ve yine aynı tarihte 184 sayılı Evde Çalışma Hakkında Tavsiye Kararı kabul edilmiştir.


Osmanlı İmparatorluğu’nda, Tanzimat’tan önceki dönemde üretim şeklinin zanaatkarlık olmasına bağlı olarak başlangıçta dini esaslara dayalı meslek örgütü olan esnaf zaviyeleri karşımıza çıkmaktadır. Esnaf zaviyeleri, Fütüvvetname’nin kurallarına göre yönetilmektedir. Esnaf zaviyelerinin etkisi zaman içinde azalmış ve Osmanlı İmparatorluğu’nda esnaf zaviyelerinin yerini Avrupa’da görülen meslek örgütleri olan loncalar almıştır.

İplik eğirmeciliği, kumaş dokumaları, halı dokumacılığı, çömle yapımı gibi faaliyetler ev endüstrisi kapsamındaki üretimin içerisinde yer alır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda ev endüstrisi kapsamında evde çalışanlar olmakla birlikte o dönem içinde ev endüstrisi kapsamında çalışanlara yönelik bir düzenleme karşımıza çıkmamaktadır. Bu dönemde çalışanların kömür madenlerinde yoğunlaşmış olmasına bağlı olarak yapılan ilk düzenleme, Ereğli kömür havzasına yönelik 1865 tarihli Dilaver Paşa Nizamnamesi olmuştur. Daha sonra 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi yine kömür madenlerinde çalışanlara yönelik olarak çıkarılmıştır. Türkiye’nin ilk medeni kanunu olan Mecelle için 1869 yılında bir komisyon çalışmaya başlamış ve 1876 yılında tamamlanmıştır. Mecelle’de, insan çalışması kira akdi çerçevesinde düzenlenmiştir.

Cumhuriyet döneminde, ev endüstrisi kapsamında küçük atölyeler şeklinde oluşturulan dokumacılık alanı ve özellikle halı dokumacılığı bulunmaktadır. Ülkemizde özellikle halı imalatında, kullandıkları aletleri ve hammaddeleri imalatçılardan sağlayan, ürettikleri ürünler üzerinde mülkiyet hakları olmadan parça başına ücret karşılığında kendi evlerinde halı dokuyanlar bulunmaktadır. Ülkemizde uygulanan sistem, Avrupa’daki eve iş verme sisteminden kullanılan sermayenin işverene ait olması yönüyle ayrılmaktadır. 

1980’li yıllarda ev endüstrisi kapsamında çalışanlara iş verilmesi yaygınlaşmıştır. İlik açma, düğme dikme, pantolon dikişi temizleme, biçilmiş etek dikme, biçilmiş önlüğü dikme, yün kazağa yakasını geçirme, pardösü eteği bastırma, iş işleme, triko dokumayı birleştirme, örgü ve tığ işi yapma, daktilo yazma, tercüme yapma, yabancı dil dersi verme, kese kağıdı yapma, çocuk bakma, dekoratif duvar süsleri yapma, elektrik sanayisinin yan işi olarak darbeli el presi ile zil butona basma, halı dokuma gibi işler evlerde yapılmaktadır.

1936 tarih ve 3008 sayılı İş Kanunu, ilk iş kanunu olması nedeniyle Türk çalışma hayatı açısından bir dönüm noktasıdır. Kanunun uygulanmasını sağlamak amacıyla çok sayıda tüzük çıkarılmıştır.