ETKİLİ DAVRANIŞ YÖNETİMİ

Kalıcılığın sağlanması hem uygulamacılar/bakım personeli hem de yetersizliği olan bireyler için oldukça önemlidir çünkü bazı becerilerin öğrenil­mesi ve sürdürülmesi ilerleyen zamanlarda daha zor ve karmaşık başka becerilerin öğrenilmesi için gereklidir. Daha açık bir ifadeyle karmaşık bir be­cerinin öğrenilmesi için öncelikle temel düzeydeki basit becerilerin öğrenilmesi ve kalıcılığının sağ­lanması gerekir.

İşlevsel beceriler gün­lük yaşamda kullanılma olasılığı yüksek olan ve bire­yin işine yarayan becerilerdir. İşlevsel becerilerin gün­lük yaşamda kullanılma olasılığı yüksek olduğu için birey doğal olarak çok kez pekiştirilme şansı yakalar.

Davranı­şın ardından pekiştireç vermeyi aniden kesmemiz durumunda kişi de davranışı sergilemeyi kesebilmektedir. Hem kişinin davranışı sergilemesini sürdürmek hem de pekiştireçlere olan bağımlılığı ortadan kaldırmak için sistematik bir biçimde pekiştirmeyi azaltarak sonlandırmamız gerekmekte­dir ki kişi ortada bir pekiştireç olsun ya da olmasın ihtiyaç duyulan her durumda davranışı bağımsız olarak sergiler hâle gelmelidir. Pekiştireçleri silik­leştirmediğimiz zaman pekiştireç yoksa davranış da bir süre sonra ortadan kalkacağından kalıcılık sağlanamayacaktır.

Ayakkabı giyme becerisinin kalıcı­lığını sağlamayı hedefliyorsak bu beceriyi bağlama uygun olmayan zamanlarda çalışmak yerine dışarı çıkılacağı zaman çalışmak, bireyin bıkkınlık duy­gusu yaşamasına engel olacaktır.

Edinim aşaması tamamlandıktan sonra davra­nışın öğretim koşulları dışında gündelik hayatın içerisinde ihtiyaç duyulan zamanlarda ve yerlerde de sürdürülmesi için mutlaka kalıcılık planlanma­sı yapılmalıdır.

Kalıcılık aşamasına geçmeden önce Kalıcılığı planlamadan önce dikkat edilecek noktalardan biri de davranış öncesi (ipuçları) ve davranış sonrası (dönüt) uyaranların kalıcılık aşa­masına geçmeden önce geri çekilmiş ya da silikleştirilmiş olması gerekmektedir. Davranış öncesi uyaranlar denildiğinde bireyin davranışı sergilemeye baş­laması için kendisine sunulan ipuçları kastedilmektedir.

Temel/ ilk öğrenme olarak da adlandırılan edinim, bireyin daha önce sergileyemediği bir beceri ya da davranışı belirli bir düzeyde yapabilir duruma gelmesi olarak adlandırılır.

Kalıcılık: Öğretim bittikten sonra da bireyin performansını sürdürebilmesi olarak tanımlanır.

Öğrenilen bir beceri ve davranışın kalıcılığının sağlanmasını yani sürdürülmesini kolaylaştıran belli başlı yöntemler bulunmaktadır. Bunlar;

Bir beceri ya da davranışın sergilenme olasılığını artırmak amacıyla ortama hoşa giden bir uyaran ekleme ya da ortamda var olan itici uyaranın ortadan kaldırılması durumuna pekiştirme adı verilmektedir.

Bir çocuk uygun bir davranış yaptıktan sonra çocuğa “Bravo! Çok güzel” gibi sözcükler söylemek ya da “bir parça çikolata” vermek, ortama hoşa giden bir uyaran eklemeye örnek olarak verilebilir.

Öncül, davranış öncesinde davranışın gerçekleştirilmesini kolaylaştıran (ipucu, yönerge gibi) uyaranlardır. Başka bir deyişle bir şey gördüğümüzde, bir durum ya da ihtiyaç ortaya çıktığında buna yönelik olarak harekete geçip davranışı sergilememiz gerekir.

Kalıcılığı planlamadan önce dikkat edilecek noktalardan biri de davranış öncesi (ipuçları) ve davranış sonrası (dönüt) uyaranların kalıcılık aşamasına geçmeden önce geri çekilmiş ya da silikleştirilmiş olması gerekmektedir.

Uyaran önceki bölümlerde de söz edildiği gibi davranışın gerçekleşmesini sağlayan öncül olarak tanımlanır. Uyaran karşısında sergilenen davranışa ise tepki denir.

Akran Aracılı Öğretim: Akran aracılı öğretim yetersizliği olan bireylerle aynı yaşta ya da yaşça büyük, iletişim ve sosyal becerileri güçlü, liderlik özelliğine sahip akranlarının beceri ya da davranışların öğretiminde ve genellemesinde uygulamacılara göre daha esnek biçimde öğretim sunması olarak tanımlanabilir.

Benzetim Ortamı Yaratma: Bir beceri ya da davranışın öğretiminde doğal uyaranlar oldukça önemlidir. Doğal uyaranların kullanılması ise doğal ortamlarda öğretim yapmak ile mümkün olabilir. Ancak beceri ya da davranışı doğal ortamında öğretmek her zaman mümkün olmayabilir. Bu durumda benzetim ortamı yaratmak akıllıca olacaktır. Öğretim ortamına mümkün olduğunca benzeyen ortamı benzetim ortamı olarak tanımlayabiliriz.

Ortamda Uyarlamalar Yapmak

Genellemeyi kolaylaştırmak için beceri ya da davranışın gerçekleştirildiği öğretim ortamlarında düzenleme ve uyarlamalar yapmamız gerekir. Or­tamda uyarlama dört biçimde yapılabilir. Bunlar aşağıda sıralanmıştır:

(a) Beceri ya da davranışı doğal ortamında gerçek­leştirmek: Öğretilen beceri ya da davranışı yapılan­dırılmış bir öğretim ortamı yerine günlük yaşamda sergileneceği ortamda öğretmektir. Örneğin, bireye çamaşır katlamayı öğretirken bir çamaşırı masa ba­şında katlamayı öğretmek yerine bireyin gardıro­bunun yanında ya da ütü yapılan ortamda çamaşır katlama becerisini çalışmak gerekir. Doğal ortam­da gerçekleştirilen bu çalışma yıkanan ve ütülenen çamaşırlarımızdan bazılarını katlamayı aynı zamanda öğretimi yapılmayan diğer çamaşır­ların katlanması becerisi için genellemede yardımcı olacaktır.

Yetersizliği olan bireylerin en çok zorlandıkla­rı alanlardan biri de öğrendikleri becerileri genel­lemektir. Bu nedenle edinim, akıcılık ve kalıcılık aşamalarında olduğu gibi kazandırılacak bir beceri ya da davranışın genelleme aşaması için de mutlaka bir planlama yapılmalıdır.

Serbest/esnek öğretimi bir örnekle açıklayacak olursak, tansiyon ölçme becerisi öğretilirken bir tansiyon aletine uygun olarak öğretmek yerine birden fazla tansi­yon aletini kullanabilecek şekilde öğretim yapılır. Bireyin sol koluna tansiyon ölçme bandını tak­ması, kolunu hareket ettirmeden kalp hizasında tutması ve tansiyon aletinin çalıştırması öğretilir. Böylece bireye tansiyon ölçmeye ilişkin en genel basamaklar öğretildiği için bireyin farklı aletler kullanarak tansiyonunu ölçmeyi genelleyebileceği düşünülür. Serbest/esnek öğretim öğretilen beceri ya da davranışların çok ve farklı ortamlara genel­lenmesi gerektiğinde ortaya çıkar.

Öğretmeyi hedeflediğiniz beceri ya da davra­nışları belirlerken bireyin fiziksel, sosyal ve ruhsal durumunu göz önünde bulundurunuz.