ETKİLİ DAVRANIŞ YÖNETİMİ

Temel / ilk öğrenme olarak da adlandırılan edinim, bireyin daha önce sergileyemediği bir beceri ya da davranışı belirli bir düzeyde yapabilir duruma gelmesi olarak adlandırılır. Diğer öğrenme aşamalarının ön koşulu kabul edilen edinim gerçekleştirildikten sonra becerinin daha hızlı ve kolay yapılmasını sağlayan akıcılık, öğretim sonrasında da sürdürülebilmesini sağlayan kalıcılık ve farklı ortam, zaman, araç gereçlerin varlığında da gerçekleştirilmesini sağlayan genelleme aşamalarına geçilir. Bu nedenle doğru cevap A'dır.

Kalıcılık, en genel tanımıyla öğretim gerçekleştikten sonra da bireyin performansını devam ettirebilmesidir. Başka bir deyişle bireyin öğretim koşulları (ipucu, pekiştirme vb.) olmadan da öğrendiklerini sergileyebilmesidir. Bu nedenle doğru cevap B'dir.

Kalıcılık; genelleme için bir ön koşul değildir ancak genellemeyi önemli ölçüde kolaylaştırır. Örneğin, kaşık/çatal kullanmayı kalıcı olarak öğrenen birey farklı özelliklerdeki (daha büyük/daha kalın vb.) çatal/kaşığı kullanmayı da daha rahat ve hızlı bir biçimde öğrenebilecektir. E seçeneğindeki "pekiştirme" ise öğrenmenin bir aşaması değildir. Bu nedenle doğru cevap B'dir.

Doğal pekiştireç, beceri ya da davranışın sergilenmesinin hemen ardından ortaya çıkan sonucun pekiştireç görevi görmesidir. Örneğin, fizyoterapistinin verdiği hareketleri yapan bir birey için ağrıların azalması doğal bir pekiştireçtir. Bu nedenle doğru cevap D'dir.

Bir beceri ya da davranışın sergilenme olasılığını artırmak amacıyla ortama hoşa giden bir uyaran ekleme ya da ortamda var olan itici uyaranın ortadan kaldırılması durumuna pekiştirme adı verilmektedir. Pekiştirme tarifesi ise kullanılacak pekiştirmenin hangi sıklıkla olacağını belirlemek olarak açıklanabilir. Bu nedenle doğru cevap A'dır.

Beceri ya da davranışın edinimi sırasında kullanılan pekiştireçlerin süre, sıklık ya da yoğunluğunun zamanla ve sistematik bir şekilde azaltılması "pekiştireçlerin silikleştirilmesi" olarak tanımlanabilir.  Örneğin, başlangıçta her doğru tepkide verilen pekiştirecin zamanla üç doğru tepkide bir verilmesi daha sonra da günün sonunda verilmesi gibi. Bu durumda bir becerinin kalıcılığı sağlanırken aynı zamanda aşamalı olarak sürekli pekiştirmeden oranlı ya da aralıklı pekiştirme tarifelerine geçilmesi uygun olacaktır. Bu nedenle doğru cevap C'dir.

Bazı beceri ya da davranışların doğru olarak sergilenmesi için %80 kabul edilebilir bir ölçüt iken bazı beceri ya da davranışlar için bu oran %100 olmalıdır. Örneğin, bir beceri ya da davranış başka beceri ya da davranışların öğrenilmesi için ön koşul görevi görüyorsa bu durumda bu beceri ya da davranış için ölçüt %100 olarak belirlenebilir. 

Bu nedenle doğru seçenek E'dir.

Genelleme iki şekilde sağlanmaktadır. Bunlar uyaran genellemesi ve tepki genellemesidir. Uyaran genellemesi, öğretilmesi hedeflenen beceri ya da davranışın öğretimin gerçekleştiği ortam ya da kullanılan uyaranların dışındaki ortamlarda da ortaya çıkmasıdır. Tepki genellemesi ise değiştirilmek istenen hedef davranışla ilişkili olan ve henüz öğretilmemiş olan davranışların sergilenmesi olarak tanımlanmaktadır. 

Bu nedenle doğru seçenek A'dır.

Genellemeyi kolaylaştırmanın dört temel yolundan söz edilir. Bunlar; ortamda uyarlamalar yapmak, davranış öncesi uyaranlarda uyarlamalar yapmak, davranışta uyarlamalar yapmak ve davranış sonrası uyaranlarda uyarlamalar yapmaktır. Fakat D seçeneğindeki  "davranışlar sırasında uyarlamalar yapmak" bunlar arasında yer almamaktadır. Bu nedenle doğru seçenek D'dir.

Öğretilen beceri ya da davranışların çok ve farklı ortamlara genellenmesi gerektiğinde ortaya çıkan öğretim "serbest/esnek öğretimdir". Serbest/esnek öğretimde beceri ya da davranış kazandırılırken öğretim koşulları mümkün olduğu ölçüde sınırlanmadan öğretim gerçekleştirilir. Örneğin, tansiyon ölçme becerisi öğretilirken bir tansiyon aletine uygun olarak öğretmek yerine birden fazla tansiyon aletini kullanabilecek şekilde öğretim yapılır.

Bu nedenle doğru seçenek B'dir.

Öğrenme; edinim, akıcılık, kalıcılık ve genelleme olmak üzere dört temel aşamadan oluşur. Temel/
ilk öğrenme olarak da adlandırılan edinim, bireyin daha önce sergileyemediği bir beceri ya da davranışı
belirli bir düzeyde yapabilir duruma gelmesi olarak adlandırılır. Diğer öğrenme aşamalarının ön koşulu
kabul edilen edinim gerçekleştirildikten sonra becerinin daha hızlı ve kolay yapılmasını sağlayan akıcılık,
öğretim sonrasında da sürdürülebilmesini sağlayan kalıcılık ve farklı ortam, zaman, araç gereçlerin varlığında da gerçekleştirilmesini sağlayan genelleme aşamalarına geçilir. Böylece öğrenilen beceri ya da davranışın bağımsız olarak sergilenmesi, uygun yer ve zamanda kullanılması sağlanmış olur.

Öğrenilen bir beceri ve davranışın kalıcılığının sağlanmasını yani sürdürülmesini kolaylaştıran belli başlı yöntemler bulunmaktadır Bunlar;

• Yetersizliği olan bireye işlevsel beceriler öğretmek,
• Pekiştireç tarifelerinden yararlanmak,
• Aşırı öğrenme oturumları düzenlemek,
• Doğal öncüller kullanmak,
• Doğal pekiştireçler kullanmak ve
• Sonuçları geciktirmektir.

Bir beceri ya da davranışın sergilenme olasılığını artırmak amacıyla ortama hoşa giden bir uyaran ekleme ya da ortamda var olan itici uyaranın ortadan kaldırılması durumuna pekiştirme adı verilmektedir.

Kalıcılıkta karşılaşılabilecek sorunlardan biri de aşırı öğrenme/tekrar oturumları nedeniyle bireyin
beceri ya da davranışa ilişkin bıkkınlık yaşamasıdır. Buna çözüm olarak öğretilmesi hedeflenen beceri
ya da davranışın yaşamın doğal akışı içinde gerçekleşmesi uygun olan zamanlarda çalışılması önerilebilir.

Öğret ve umut et bir beceri ve davranış kazandırılırken genelleme için ayrıca plan yapılmadan, öğretilen beceri ya da davranışın kendiliğinden genellenebileceği inancına dayanan bir stratejidir. Bu stratejinin her beceri ya da davranışın genellemesine hizmet etmeyeceği unutulmamalıdır.

Yetersizliği olan bireylerin en çok zorlandıkları alanlardan biri de öğrendikleri becerileri genellemektir.
Bu nedenle edinim, akıcılık ve kalıcılık aşamalarında olduğu gibi kazandırılacak bir beceri ya da davranışın genelleme aşaması için de mutlaka bir planlama yapılmalıdır. Geneleme için planlama; ortamın analiz edilmesi, uygulamacıların seçilmesi ve ölçme sisteminin planlanması olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır.

Güvenilir bir veri kaydı için; hedeflenen beceri ya da davranışın gözlenebilir ve ölçülebilir olarak  tanımlanması gerekir. Davranışın gözlenebilir ölçülebilir olarak tanımlanması demek herkesin bu tanımdan aynı şeyi anlaması demektir. Örneğin; “Kendi giysilerini bilir” demek yerine “Sorulduğunda kendi giysilerinin hangileri olduğunu gösterir” demek daha ölçülebilir ve gözlenebilir bir ifadedir.  Ölçme sisteminin anlaşılır ve başka uygulamacılar tarafından da kolaylıkla kullanılabilir olması gerekmektedir. “Neyi ölçüyor ya da kaydediyoruz?”, “Kaydettiğimiz davranışları nasıl değerlendiriyoruz?”, “Davranış hangi yönde değişiyor ve bunun anlamı nedir?” gibi soruların cevapları basit, anlaşılır ve uygulanabilir olmalıdır.  Veri kayıt formlarının anlaşılır ve başka uygulamacılar tarafından da kolaylıkla kullanılabilir olması önemlidir. Bireyin davranışını kaydetmek için kullanacağımız tablo ya da grafiklerin kullanımları kolay olmalıdır. Basitçe “artı” ya da “eksi” koymak gibi şekillerle doldurulabilmesi ve  herkesin kolayca anlaması gerekmektedir.

Genelleme yeni kazanılmış olan bir beceri ya da davranışın daha önce öğrenilmemiş bir uyaranın varlığında da gerçekleştirilmesidir. Başka bir deyişle, bireyin öğrendiği beceri ya da davranışı öğretim koşulları dışındaki farklı kişilerle, farklı araç gereçlerle, farklı ortamlarda ve/veya farklı zamanlarda, kısacası günlük yaşamında da sergileyebilmesidir. Bu nedenle davranışın gerçekleşmesini farklı ortamlara taşımak isteyen bir personelin genelleme planlaması yapması gerekmektedir.

Örneğin, bir beceri ya da davranış başka beceri ya da davranışların öğrenilmesi için ön koşul görevi görüyorsa bu durumda bu beceri ya da davranış için ölçüt %100 olarak belirlenebilir. Bir bireyin giysilerinde bulunan düğmeleri tek başına çözebilmesi ve ilikleyebilmesi gibi beceriler için bu oran %100 olmalıdır. Çünkü düğmeli giysilerini giyebilme ve çıkartabilmeyi öğrenmesi için düğme çözme ve ilikleme becerilerini tam olarak yapabiliyor olması gerekir.

Bazen öncüllerin gerçekleşebilmesi için doğal ortamlarda da uyarlamalar yapmak gerekebilir. Örneğin, “Olumsuz bir durum yaşadığında yardım isteme” becerisinin kalıcılığını sağlamak istediğimiz bir birey düşünelim. Bunun için doğal öncülleri kullanacaksak bazı uyarlamalar yapmamız gerekebilir. Kişinin ilacını uzanamayacağı bir yere koymak ve yardım istemesi için beklemek buna örnek olarak verilebilir.