Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Uygun Davranışı Arttırma

Uygun ya da istendik olan davranışın bir kez yapılmasını sağlamak davranış değişikliği için yeterli değildir. Davranış kalıcı hâle gelene kadar izlenmeli, uygulanan yöntem sürdürülmeli, gerektiğinde değiştirilmelidir. Uygun olan davranışların gösterilmesini ve yerleşmesini sağlamanın yollarından ilki daha önce de vurgulandığı gibi pekiştirmedir. Pekiştirme, davranışın arkasından gelen ve davranışın sıklığını, olma olasılığını artıran bir olaydır. Davranışın ardından gelen doğru bir pekiştirme, davranışın sürmesine hizmet eder: Gülümseme, birkaç dakikalık boş zaman verme, iyi bir söz söyleme, yakınlık gösterme, ilgilenme, beğendiğini belli etme gibi. Bir pekiştireç amaca götürüyorsa sürdürülmeli ancak doygunluk sağlamamalıdır. Bunun için, belli sürelerle pekiştireçlere ara verilebilir ama bu ara, istenmeyen davranışı seçtirecek kadar olmamalıdır. Pekiştireç amaca götürmüyorsa değiştirilmelidir.

Olumlu pekiştirme, bir davranışın yapılma olasılığını artırmak veya sürdürmek amacıyla, o davranışı izleyecek şekilde ortama bir uyaranın eklenmesidir (Alberto ve Troutman, 2013; (Cooper, Heron ve Heward, 2014). Yemeklerden önce ve sonra ellerini düzenli yıkayan bir bireyi bakım personelinin“aferin harikasın biçiminde” pekiştirmesi, bireyin ellerini düzenli yıkama davranışını sonraki zamanlarda da yapıyor olmasını sağlıyor olmasından dolayı olumlu pekiştirme için bir örnektir.

Bireyin içinde bulunduğu durumdan itici uyaranın kaldırılarak davranışın yapılma olasılığını artırma sürecine olumsuz pekiştirme adı verilir. Diğer bir deyişle bireyin hoşuna gitmeyen bir uyarıcının ortamdan çıkarılmasıdır

Davranışlar dışarıdan bir bireyin ya da bir nesnenin etkisi olmaksızın kendiliğinden pekiştirme etkisi oluşturabilmektedir. Başka bir ifade ile dışardan bir kişi davranış ile ilgilenmeden davranışın kendiliğinden pekiştirme etkisi göstermesi durumu otomatik pekiştirme olarak ifade edilmektedir.

Birey için istendik davranışı oluşturmaya ve/veya oluşan bir davranışın sıklığını artırmaya yarayan bireylerin tercih ettikleri ya da hoşlandıkları uyaranlara pekiştireç adı verilmektedir.

Örneğin, Ayşe Hanım kızı yemekten önce ellerini yıkarsa, yemeğin ardından kızının en çok sevdiği meyveleri sofraya koymaktadır. Bu örnekte, istenen davranış ellerini yıkayarak sofraya oturulmasıdır. Sunulan pekiştireç sevilen meyvedir. Bu pekiştireç birincil pekiştireçtir. Deniz eve gelen arkadaşları ile oyuncaklarını paylaşan oğluna gülümsemiş ve aferin demiştir. Bu örnekte istenen davranış paylaşımdır. Kullanılan pekiştireçler ise gülümseme ve aferin sözcüğüdür. Gülümseme ve aferin burada ikincil pekiştireç olma özelliği göstermektedir. Örneklerde de gözlendiği gibi kullanılan pekiştireçler birey için önemli bir uyarandır ve bu uyaranlar sunulduğunda davranış artacaktır. Eğer birey için önemli bir uyaran değilse ve bireye öğretilecek hedef davranışı ileride artırma olasılığı yok ise bu uyaranlar pekiştireç özelliği taşımayacaktır. Verilen iki örnekte de yer aldığı gibi pekiştireçler ikiye ayrılmaktadır. Pekiştireçler birincil pekiştireçler ve ikincil pekiştireçler olmak üzere iki biçimde sınıflanmaktadır.

Birincil pekiştireçler bireyde fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasını sağlayan pekiştireçlerdir ve fizyolojik ihtiyaçlarla ilişkili olması nedeniyle öğrenme yolu ile bireyin hayatında değildir. Yiyecek ve içecekler, bireylere davranış kazandırmada ve olumsuz davranışlarını azaltmada oldukça etkiliolan pekiştireçlerdir. Birincil pekiştireçler olması gerekenden fazla sunulduğunda ya da hiç sunulmadığında bireyin o pekiştirece ilişkin aşırı doygunluk ya da yoksunluk yaşamasına neden olabilir. 

İkincil pekiştireçler, etkili bir pekiştireç ile etkisiz bir uyaranın bir arada bulunmasıyla oluşan pekiştireçlerdir. Davranışları değiştirilmek istenen birey, temel ihtiyaçlarından biriyle değil, ikincil ihtiyaç olarak bilinen unsurlar ile uyarılır. Uygun olmayan davranışların azaltılmasında/ortadan kaldırılmasında ya da uygun olan davranışların arttırılmasında genellikle ikincil pekiştireçler kullanılır. Çünkü bu pekiştireçler kolay kontrol edilebilir, her yaş grubuna uygulanabilir ve birincil pekiştireçler gibi doyum ya da doyumsuzluk yaratmaz. İkincil pekiştireçler, kendi içinde sosyal, nesnel, etkinlik ve sembol pekiştireçler olmak üzere dört biçimde sınıflandırılır.

Sosyal Pekiştireçler Bireye ilgi göstermek, olumlu motive edici sözler kullanmak, sarılmak, öpmek ve olumlu bir şekilde güdülenmesini sağlayacak tepkiler vermek sosyal pekiştireç kapsamında değerlendirilir. Yerinde ve zamanında kullanıldığında istenilen etkiyi verebilir. Bireyler, olumsuz davranışlarını değiştirmeye yönelik çaba sarf ettiklerinde pekiştirilmek isterler. Aldıkları pekiştireç onları olumlu anlamda güdüler ve doğru davranışları sergilemeye devam etmelerini sağlar. Sosyal pekiştireçler uygulanırken ses tonu, jest ve mimikler de temas ile uyumlu bir şekilde sergilenmeli ve inandırıcı olunduğundan emin olunmalıdır.

Nesnel Pekiştireçler Sosyal pekiştireçler bireylerin davranış değişiminde her zaman istenen etkiyi yapamayabilir. Çünkü bireyler çoğu zaman daha fazla bir güdülenmeye ihtiyaç duyarlar. Ayrıca otizmli bireylerde ve zihin yetersizliği olan bireylerde sosyal ve etkinlik pekiştireçleri pek işe yaramaz. Bu yüzden nesnel pekiştireçler kullanmak gerekir. Çocuğun hoşuna gidecek kıyafetler, kitaplar, resimler, oyuncaklar ve diğer nesneler pekiştireç olarak kullanılabilir.

Etkinlik Pekiştireçleri Bu pekiştireçlerde bireylerin hoşuna gidecek etkinlikler uyaran olarak kullanılmalıdır. Örneğin, bireye herhangi bir davranışı yerine getirmesi hâlinde parka gidileceği ya da bilgisayar oynamasına izin verileceği söylenebilir. Birey bu şekilde olumlu güdülenecek ve davranışı yerine getirecektir. Ancak her gün bilgisayar oynayan, parka giden bir bireyde bu etki etmeyecektir. Diğer bir ifade ile burada uyaran olarak bireyin ilgisini çekecek, hoşuna gidecek ve her gün yapmadığı bir etkinlik seçilmelidir. Etkinlik pekiştireçlerinde dikkatli olunması gereken konular vardır. Bilgisayar, televizyon, telefon, tablet gibi teknolojik cihazlarla geçirilen zamanın artması bireyler için uygun olmayabilir.

Sembol Pekiştireçler Bu pekiştireçler tek başına değeri olmayan ancak diğer pekiştireçler ile birlikte kullanıldığında
anlam kazanan pekiştireçlerdir. Genelde etkili bir yöntem olduğu söylenebilir ve davranışların sürekliliğini sağlamada katkısı oldukça önemli olan uygulamalardan birisidir. Burada, bireye yıldız, kart, jeton gibi araçlar verilir ve bu araçlardan belli miktarda topladığında karşılığında birincil, sosyal ya da etkinlik pekiştireçlerinden biri verilir. Örneğin, on jeton toplayan bir çocuğa parka gitme hakkı verildiği varsayılırsa, birey parka gidip vakit geçirmek için belirli davranışları yerine getirecektir.

Bireylerin hoşuna gidecek olan “pekiştireçlerin” pek çok kişi için benzer şeyler olacağı düşünülse de; pekiştireçler kişiden kişiye göre değişir ve bir kişi için pekiştireç işlevi gören bir uyaran bir başkası için aynı işlevi görmeyebilir. Etkili pekiştireçlerin belirlerken uyaran tercihi değerlendirmesi ya da pekiştireç değerlendirmesi yapmak önemlidir.

• Uyaran Tercihi Değerlendirmesi
• Pekiştireç Değerlendirmesi

Uyaran tercihi değerlendirmesinde bireyin tercih yaptığı durumlar söz konusudur. Uyaran tercihi değerlendirmesi görüşme, gözlem ve denemeye dayalı değerlendirme olmak üzere üç biçimde sınıflandırılabilir .

Görüşme Etkili pekiştireçlerin belirlenmesinde kullanılan yöntemlerden birisi de görüşmedir. Görüşmeler; (a) bireyin kendisiyle görüşme, (b) bireyin yaşamındaki kişilerle görüşme ve (c) beceri öncesinde seçenek sunma biçiminde gerçekleştirilebilir 

Gözlem Bireyi ya gurup içinde ya da bireysel olarak izleyerek bireyin içinde bulunduğu ortamdaki davranışları ve özelliklileri hakkında bilgi edinmek için kullanılan bir yöntemdir. Birçok davranış, birey ancak doğal ortamında olduğu sürece gerçek haliyle belirlenebilir ve değerlendirilebilir. Gözlem tekniğinin en önemli özelliği, gözlenilenlerin kendi doğal ortamları içerisinde bulunmasıdır. Bireyi doğrudan gözleyerek, bireyin neleri tercih ettiğini ya da neler yapmaktan hoşlandığını belirlemek mümkündür. 

Denemeye Dayalı Değerlendirme Bireye uyaranlar rastgele biçimde sunulur ve birey gözlenerek bireyin uyaranlara verdiği tepkiler kaydedilir. Bireyin uyaranlara kaç defa dokunduğu ve uyaranla ne kadar meşgul olduğuna ilişkin kayıt tutulur. Denemeye dayalı değerlendirme; tek uyaran sunumu, iki uyaran sunumu ve çok uyaran sunumu olmak üzere üç biçimde sınıflandırılır 

Tek Uyaran Sunumu (single stimulus)

Çift Uyaran Sunumu

Çoklu Uyaran Sunumu 

Tercihleri değerlendirmede birden fazla yöntem kullanılmaktadır. Bunlardan birisi de pekiştireç değerlendirmesidir. Bireye davranışın hemen ardından bir ya da daha fazla sayıda uyaran sunularak bu uyaranların bireyin davranışı üzerindeki etkilerinin incelenmesini temel alan, doğrudan bir pekiştireç belirleme yoludur. Pekiştireç değerlendirmesi eş zamanlı tarifeye göre değerlendirme, çoklu tarifeye göre değerlendirme ve artan oranlı tarifeye göre değerlendirme biçiminde sınıflandırılabilir. Eşzamanlı tarifeye göre pekiştireç değerlendirmesinde, iki uyaran arasından hangisinin davranış üzerinde daha büyük etki yarattığı dikkate alınır. Birey, kendisine sunulan uyaranlardan birine diğer uyarana oranla daha büyük tepki verirse, davranışın ortaya çıkmasında büyük tepki verilen uyaranın diğerine göre daha etkili bir pekiştireç olarak kaydedilir. Çoklu tarifeye göre değerlendirme, bir davranış üzerinde iki ya da daha fazla pekiştirme tarifesinin etkisinin olması ancak farklı bir zamanda yalnızca bir pekiştirme tarifesinin geçerli olmasıdır. Etkili pekiştireç belirlemede çoklu tarifeye göre pekiştireç değerlendirmesini kullanmanın bir yolu, aynı uyaranın davranışı izler biçimde davranış her meydana geldiğinde ve davranıştan bağımsız şekilde sabit bir zaman aralığında sunulmasıdır Artan oranlı tarifeye göre değerlendirme, pekiştirecin sunulma ölçütünün, bireyin davranışından bağımsız bir şekilde zaman içinde sistematik olarak arttırılmasıdır. Örneğin, başlangıçta her davranışın ardından pekiştireç sunulurken sonra her iki davranışın ardından pekiştireç sunulur.

Pekiştirme oldukça kapsamlı ve sistematik çalışmayı gerektiren bir süreçtir. Bu nedenle hem pekiştireçleri seçerken hem de kullanırken dikkat edilmesi gereken noktalar aşağıdaki biçimde sıralanabilir: 

1. Seçilen pekiştireçler bireyin yaşına, ilgilerine ve isteklerine uygun olmalıdır Örneğin, 6 yaşındaki bir birey için puzzle yapma etkinliği etkili bir pekiştireç iken, 25 yaşındaki bir yetişkin için sinemaya gitmek etkili pekiştireç olabilir. 

2. Pekiştireç sadece istenilen davranışın gerçekleşme aşamalarında veya davranıştan hemen sonra verilmelidir. Yani birey istediği her an pekiştirece sahip olmamalıdır. Örneğin, süt seven bir birey, her istediğinde buzdolabında süt bulabiliyorsa, süt birey için pekiştireç olmaktan çıkar. 

3. Birey için zararlı yiyecek ve nesneler pekiştireç olarak kullanılmamalıdır. Örneğin, dişlerinde problem olan bireye pekiştireç olarak şeker, çikolata gibi yiyecekler verilmemelidir. 

4. Yiyecek ve içecek gibi birincil pekiştireçler, hedef davranış öğretimi sırasında az aralıklarla ve azar azar verilmeli ki birey için doygunluk hissi oluşmasın ve pekiştireç etkililiğini kaybetmesin. Bu nedenle pekiştireçler küçük miktarlarda sunulmalıdır. Örneğin, bir bireyin meyveli sodadan hoşlandığı gözlenmiş ve etkinlikler sırasında pekiştireç olarak kullanılmış; ancak bir hafta sonra bireyin meyveli sodaya ilgisi azalmıştır. Bunun nedeni ise bakıcı personelin olumlu gördüğü her davranışı için bireye bir bardak soda vermiş olmasıdır. Soda bireyde doygunluk yarattığı için pekiştireç olma özelliğini kaybetmiştir. 

5. Öğretimi gerçekleşmiş hedef davrnışlar için pekiştireçler azaltılmalıdır. Birincil pekiştireçlerle ikincil pekiştireçler bir arada kullanılmalı ve zamanla ikinci pekiştireçler birincil pekiştirçelerin yerini almalıdır. İlk zamanlarda davranışın her aşamasında pekiştirilen birey, davranışı kazanma becerisine bağlı olarak iki aşamada bir, daha sonra üç aşamada bir pekiştirilmelidir. Birey davranışı bağımsız yapar hâle gelince pekiştireç kaldırılmalıdır. 

6. Birey sevdiği işleri yaparken pekiştirilmemelidir. Bireyin yapmaktan zevk aldığı ve alışkanlık hâline getirdiği olumlu davranışlar için pekiştireç verilmemelidir.

Pekiştirme tarifeleri, olumlu davranışlardan sonra pekiştirecin hangi sıklıkla ve nasıl sunulacağını açıklamak için kullanılmaktadır. Diğer bir deyişle pekiştirme tarifesi aracılığı ile artması istenen uygun davranışı izlemesi gereken pekiştirmenin zamanına, sıklığına ve miktarına ilişkin planlama önceden yapılmaktadır. Pekiştirme tarifelerinin, davranışın; sıklığı, aralığı ve değişime direnci boyutları üzerinde etkisi gözlenmektedir. Pekiştirme tarifeleri; sürekli pekiştirme tarifesi ve aralıklı pekiştirme tarifesi biçiminde sıralanabilir.

Sürekli Pekiştirme Tarifesi Yapılan her doğru davranışın pekiştirilmesine sürekli pekiştirme denir. Bu pekiştirme tarifesi, yeni davranışların kazanılmasında ve doğru biçimde sergilenmesinde önemlidir. Örneğin, tuvalet eğitimi verilen bir bireye annesi ya da uygulamacı tarafından her tuvaletini haber vermesinde şeker verilmesi sürekli pekiştirmeye örnek olarak verilebilir. 

Öğretilmesi hedeflenen ya da istenilen davranışın kazandırılmasında, belli sayıda olumlu davranıştan veya belli bir süreden sonra pekiştireç verilmesi araklıklı pekiştirme tarifesi olarak tanımlanır. Yeni kavram ve becerilerin öğretilmesinde kullanılan sürekli pekiştirme tarifesi, aşamalı olarak yerini aralıklı pekiştirme tarifelerine bırakır. Aralıklı pekiştirme, oranlı ve zaman aralıklı pekiştirme olarak sınıflandırılır

Oranlı Pekiştirme Tarifeleri Hedef davranışın ortaya çıkma sayısı sonucuna göre pekiştirecin sunulma sürecidir. Oranlı pekiştirme tarifelerinde, davranışın pekiştirilmesi için hedeflenen amaç doğrultusunda sabit ya da değişken sayıda bir oran seçilmekte ve pekiştireç bu orana göre sunulmaktadır. Oranlı pekiştirme tarifeleri, sabit oranlı pekiştirme tarifesi (SOPT) ve değişken oranlı pekiştirme tarifesi (DOPT) olarak iki biçimde sınıflandırılmaktadır.

Zaman aralıklı pekiştirme tarifeleri pekiştirecin, belli bir zaman sonunda doğru davranışın gerçekleştirilme sonucuna göre sunulmasıdır. Zaman aralıklı pekiştirme tarifelerinde, belirlenen zaman aralığının tamamlanmış olmasıyla birlikte doğru davranışın da sergilenmiş olması gerekir. Zaman aralıklı pekiştirme tarifeleri, sabit zaman aralıklı pekiştirme tarifesi (SAPT) ve değişken zaman aralıklı pekiştirme tarifesi (DAPT) olarak iki biçimde sınıflandırlmaktadır.

Sembol pekiştirme, tek başına sunulduğunda herhangi bir değeri olmayan, ancak başka pekiştireçlerle değiştirilerek kullanıldığında anlam kazanan bir süreçtir. Diğer pekiştireçlerin istenilen etkiyi göstermediği durumlarda sistemli ve tutarlı bir biçimde uygulanan sembol pekiştireçler bireyin motivasyonunu artırmakta, istendik davranışların sürekliliğini ve kalıcılığını sağlamaktadır

Sembol pekiştirme sistemi kullanılırken izlenmesi gereken bazı basamaklar bulunmaktadır. Bu basamaklar aşağıda yer almaktadır: 

1. Sembol pekiştirme sürecinde ilk olarak yapılması gereken şey, hedef davranışın ya da davranışların seçilmesidir. Seçilen davranış gözlenebilir ve ölçülebilir biçimde tanımlanarak davranış için bir ölçüt belirlenmelidir. 

2. Davranışın tanımından sonra süreçte yer alacak olan semboller seçilmelidir. Semboller, kendi başına anlamı ve pekiştirici etkisi olmayan ancak istenilen şeyleri elde etmek için biriktirilebilen ve istenilen bir pekiştireçle değiş-tokuş edilebilen marka, bilet, pul, jeton, gülen yüz yıldız gibi uyaranlardır. Süreçte yer alacak olan semboller güvenli olmalı ve bireye zarar vermemelidir. Semboller dayanıklı olmalı ve uzun süreli biçimde biriktirilebilmeli, taşınabilmeli ve saklanabilmelidir. Semboller birey tarafından kolayca erişilebilir ya da dışarıdan temin edilebilir olmamalıdır. Semboller birey tarafından arzu edilmiyor olmalıdır çünkü bireyin arzu ettiği ve sahip olmaktan keyif aldığı semboller dönüştürmeyi zorlaştıracağından sistemi olumsuz biçimde etkileyecektir.

3. Uygulamada kullanılacak sembole karar verildikten sonra sembollerin dönüştürüleceği pekiştireçler belirlenmelidir. Pekiştireçler; yiyecek-içecek pekiştireçleri, nesne pekiştireçleri ya da etkinlik pekiştireçleridir. 

4. Bir sonraki aşama ise pekiştirme tarifesinin oluşturulmasıdır. Bu aşamada öncelikle sembol pekiştirme sisteminin bireysel mi yoksa gruba dayalı mı olacağı belirlenmeli, ardından pekiştirme yapılırken sürekli pekiştirme ve aralıklı pekiştirme tarifelerinden hangisinin kullanılacağına karar verilmelidir. 

5. Dönüştürme ölçütüne karar verirken, her bir sembolün puanı ile her bir pekiştirecin değeri belirlenmelidir. Sembol pekiştirme sistemi ilk kullanılmaya başlandığında, sürecin kavranması ve başarıya hızlı şekilde ulaşılabilmesi için dönüştürme ölçütü küçük tutulmalı, zaman içinde bu ölçüt giderek arttırılmalıdır. 

6. Sembol pekiştirme sisteminde dönüştürme zamanı bireyin yaşına ya da sistemi tanımasına göre belirlenebilir. Bireyin yaşı küçük olduğunda dönüştürme zamanının gün içinde ya da kısa sürelerin sonunda olmasına dikkat edilmelidir. Bireylerin büyümesiyle dönüştürme zamanı günün ya da haftanın sonuna doğru çekilebilir. 

7. Sistemi değerlendirmek ve düzeltmek için her bireyin elde ettiği puanları, günlük harcamaları ve ertesi güne kalanları kayıt etmek gerekir. Zaman içinde birey hedef davranışta ya da davranışlarda bağımsızlık kazanmaya başladıkça sembol pekiştirme sistemi giderek silikleştirilmelidir. 

Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi. Uygun olan davranışın pekiştirilmesi için bir sayı/oran belirlenmesi ve bu sayının herhangi birinde rastgele bir biçimde pekiştirme yapılmasıdır.

Olumsuz pekiştirme. Olumlu pekiştirmede davranışın ileride gerçekleşme olasılığını arttırmak için ortama hoşa giden bir uyaran eklenirken, olumsuz pekiştirmede ortamdan hoşa gitmeyen, itici bir uyaranın kaldırılması söz konusudur.  

Sabit Oranlı Pekiştirme Tarifesi'dir. Belli bir davranıştan sonra pekiştirmenin yapılmasıdır. Pekiştiricilerin verilmesi, planlanmış belli sayıda davranış gösterilmesine bağlıdır. Örneğin, bir bireyin günde üç kez dişini fırçaladıktan sonra istediği bir etkinliği yapması gibi. Burada üzerinde durulması gereken nokta davranışın gerçekleşme sayısıdır. Örnekte de görüldüğü gibi bireyin sergilediği üç doğru davranıştan sonra kendisine pekiştireç sunulmasına karar verilmişse SOPT3 kullanılır.