Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Hedef Davranış Belirleme ve Tanımlama

Toplumun en küçük parçası olan birey, sosyal açıdan kabul gören davranışlar gösterdiği sürece bulunduğu ortamdan olumlu tepkiler alır. Ancak birey, toplumun kurallarıyla bağdaşmayan, etrafındakileri rahatsız eden hatta zarar veren davranışlar sergilerse sosyal çevreden kabul göremez ve sonunda dışlanır.

Sosyal kabul açısından tipik gelişim gösteren bireylere kıyasla zihinsel, fiziksel, sosyal ve dil gelişimi alanlarında sorunlar yaşayan bireyler daha dezavantajlı konumdadırlar. Çünkü bu bireylerde görülen yetersizlikler diğer bireylerle olan sosyal etkileşimi, iletişimi ve davranışları olumsuz yönde etkileyebilmektedir. 

Hedef davranış, bireyde değiştirmek istediğimiz davranış olarak tanımlanabilir. Hedef davranışlar, farklı biçimlerde ele alınabilir. 

Doğrudan değerlendirme teknikleri; bireyin o anda sergilediği davranışların doğal ortamlarda gözlemlenmesiyle davranışlara ilişkin bilgilerin elde edildiği tekniklerdir. Örneğin, çocuk sınıftayken sürekli gezinme davranışı gösteriyorsa çocuğun bu davranışının ortaya çıktığı durumda, zamanda, derste davranış hakkında bilgi toplamak için doğrudan değerlendirme tekniklerinden yararlanılabilir.

Dolaylı değerlendirme teknikleri, bireyin yaşadığı olaylara/durumlara göre öznel değerlendirmelere ilişkin hazır kaynaklardan bilgi sağlanan tekniklerdir. Örneğin bakıma gereksinimi olan bir bireyin ailesiyle görüşülerek dişlerini kanatırcasına fırçaladığı bilgisi doğrultusunda bireyin diş sağlığı için diş fırçalama davranışının yoğunluğunun azaltılmasına öncelik verilebilir.

Doğrudan değerlendirme teknikleri gözlem ve standart testler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

ÖDS kaydı, istenmeyen davranışa neden olan etmenlerin belirlenmesinde ortamda oluşan davranışın öncülünün, davranışın gerçekleşme biçiminin ve sonucunun nasıl olduğunun detaylı biçimde betimlenmesiyle gerçekleştirilir. Dolayısıyla, ÖDS kaydı belirli bir davranışı gözleyerek değerlendirmek için değil; belli bir istenmeyen davranışın ne zaman ve niçin ortaya çıktığını belirlemek amacıyla tutulur.

Davranışın hemen öncesinde olan ve istenmeyen davranışın oluşmasına yol açan durumlardır. Örneğin, misafirlerin eve gelmesi, “banyo yapın lütfen” yönergesi ve peçeteyle elini silmesi öncül durumlar olabilir.

Bireyin sergilediği davranışı ifade etmektedir. Ancak, ÖDS kaydında davranışa ilişkin kayıt tutulurken, sergilenen davranışa yönelik gözlemcinin gözlenebilir ve ölçülebilir ifadelerle davranışı tam olarak betimlemesi gerekmektedir. Örneğin, “rahatsız ediyor” yerine “argo sözler kullanarak sohbet ediyor”; “kaçınıyor” yerine “banyo yapmak istemediğini söylüyor” ve “peçetelere takıntısı var” yerine “peçeteleri yastığının altına biriktiriyor” gibi ifadeler kullanmak bireyin davranışını herkes tarafından daha anlaşılır hâle getirir.

Kontrol listesi, uygun bir hedef davranış belirlemek amacıyla kullanılabilecek dolaylı değerlendirme tekniklerinden biridir. Kontrol listeleri, kolaydan zora sıralanan belirli davranışların tanımlarını ve bu davranışların hangi koşullar altında gerçekleştiği ile ilgili bilgiler içermektedir. Kontrol listelerinde “Evet-Hayır”, “X”, “+”, “-“ve “✓” gibi kelime ya da işaretlerin kullanılmasıyla bireyin hâlihazırda sahip olduğu ya da sergileyemediği davranışlar belirlenebilir.

Davranışsal değerlendirme teknikleriyle bireyin davranışlarına ilişkin elde edilen bilgiler sonucunda bireyde birden fazla davranışın değiştirilmesine gerek olduğu görülebilir. Bu durumda, hangi davranışa öncelikle müdahale edileceğine karar vermek gerekir.

İlk önce bireyde değiştirilmesi hedeflenen davranışlardan bir havuz oluşturulmalı ve bu davranışlar önem sırasına konulmalıdır. Hedef davranış havuzundan, öncelikli hedef davranışı belirlerken birtakım sorulara da yanıt aranmalıdır. Bu sorulara paralel olarak öncelikli davranışların belirlenmesi için dikkat edilmesi gereken durumlar bulunmaktadır. 

Hedef davranışın tanımlanması sıralanan gerekçelerden dolayı önem taşımaktadır:

• Hedef davranışa uygun bir davranış değiştirme programının planlanması ve etkili bir şekilde uygulanması,

• Davranış değiştirme programının etkililiğinin belirlenmesi,

• Olası değişiklik ve aksaklıklarda programa kalındığı yerden devam edilmesi,

• Davranışın gözlenmesi sırasında olası karmaşıklığın ve yanlış anlamaların ortadan kaldırılması,

• Bakım veren kişi, engelli bireyin anne-babası veya çocukları gibi davranış değiştirme programında yer alan kişilerin hedef davranışı tutarlı biçimde gözleyebilmesi ve davranışa ilişkin veri toplamasına imkân tanıması.

Bir davranışın ölçülebilir olması, o davranışın gerçekleşme sayısının ya da süresinin ölçülebilir olma durumunu ifade etmektedir. Ölçülebilir davranışlar sayılabilir ya da gerçekleşme süresinin ölçülebileceği davranışlardır.

Ölçülebilir davranışlar sayı, oran, süre, bekleme süresi ve davranışlar arası süre olmak üzere beş boyutta ele alınmaktadır.

Davranışsal amaç, değiştirilmesi hedeflenen bir davranışın yazılı biçimde ifade edilmesidir.

Davranışsal amacın birey, koşul, ölçüt ve davranış olmak üzere dört ögesi bulunmaktadır.

Davranışsal amaç yazarken göz önünde bulundurulması gereken bir diğer konu öğrenmenin aşamalarıdır. Bu aşamalar (a) edinim, (b) akıcılık, (c) kalıcılık ve (d) genelleme olarak sıralanmaktadır.

Edinim, bireyin bir davranışı gerçekleştirebilmek amacıyla gerekli basit koşulları öğrendiği aşamadır. Bu aşamada, birey daha önce sergileyemediği bir davranışı doğru biçimde sergileyebilir hâle gelmektedir ancak davranışı olağan hızında akıcı bir şekilde yerine getirememektedir.

Kalıcılık, bireyin edinim aşamasında öğrendiği ve akıcılık aşamasında hız kazandığı davranışı öğretim süreci sonlandırıldıktan sonra da sergilemeye devam etmesinin beklendiği aşamadır.