Bakıma Gereksinimi Olan Bireylerde Etkili Davranış Yönetimi

Etkili davranış yönetimi bireye bir beceri ya da davranış kazandırılmasında ya da olumsuz bir davranışın değiştirilmesinde en önemli unsurlardan biridir. Başka bir ifadeyle bireylerin yaşadıkları ortamın normları ve kurallarına uygun davranışlar sergilemesi için düzenlemeler yapılması şeklinde tanımlanmaktadır.

Bireyin gözlenebilen ya da gözlenemeyen, açık ya da açık olmayan eylemlerinin tamamı davranış olarak kabul edilir. Diğer bir ifadeyle davranış, bireyin bilinçli ya da bilinçsiz olarak gerçekleştirdiği fiziksel ve duygusal tepkilerinin genel adıdır. Ancak davranış yönetimi söz konusu olduğunda davranış iki ya da daha fazla kişi tarafından güvenilir biçimde gözlenebilen ve ölçülebilen, başlangıcı ve bitişi olan, tekrarlanabilen eylemler olarak tanımlanabilir.

Etkili davranış yönetiminde temel amaç uygun davranışların artırılması, uygun olmayan davranışların ise azaltılmasıdır.

Uygun davranış toplum tarafından kabul gören, sergilendiğinde bireye ve çevresine herhangi bir zarar vermeyen istendik davranışlardır. Temiz ve düzenli olmak, nazik konuşmak, yemeği çatal-kaşık gibi araçları kullanarak yemek, elbiselerini temiz tutmak gibi davranışlar uygun davranışlara örnektir.

Öğretimsel geri bildirim bireyin öğretim sırasındaki doğru ya da yanlış tepkilerine verilen yanıtlardır. Örneğin, birey hedeflenen doğru davranışı yerine getirdiğinde sözel olarak “Harika!” demek ya da mimiklerle gülümsemek öğretimsel geribildirime örnek verilebilir. Geribildirim sunma çoğu zaman çocuğun hatalarına odaklanma şeklinde yanlış bir tutumla yapılmaktadır. Oysa insanlar hatalı ya da yanlış yaptıkları şeylerden değil doğru yaptıkları, başkalarının takdir ve beğenisini kazanan, bireyde ben başarılı oldum duygusu uyandıran kendi davranışlarından daha fazla şey öğrenirler.

1968 yılında uygulamalı davranış analizinin özellikleri yedi başlık altında incelenmiştir. Zaman içinde bazı değişikliklere uğrayan bu özellikler uygulamalılık, davranışsallık, analitiklik, teknolojiklik, kavramsal olarak sistematik bütünlük, etkililik ve genellenebilirlik olarak adlandırılmaktadır

Uygulamalı davranış analizinin basamakları şunlardır:

1. Hedef davranışın belirlenmesi ve tanımlanması
2. Öğretimsel amaçların belirlenmesi
3. Hedef davranışın ölçülmesi ve kaydedilmesi
4. Performans düzeyinin belirlenmesi
5. Uygulamaya karar verilmesi, sürecin planlanması ve uygulamanın gerçekleştirilmesi
6. Davranış değişikliği ve uygulama sürecinin değerlendirilmesi amacıyla davranış değişikliğinin kaydedilmesi
7. Uygulamada gerekli uyarlamaların yapılması ve uygulama sürecinin etkililiğinin değerlendirilmesi

Öncül: Davranış öncesinde meydana gelen, davranışın gerçekleşmesine temel oluşturan her şey olarak tanımlanabilir. Öncül bazen planlı olarak sunulan bir ipucu olabilirken bazen doğal çevrede kendiliğinden gerçekleşen herhangi bir olay olabilir. Bir çocuğa ayağa kalk dediğinizde çocuğun ayağa kalkmasında sizin “ayağa kalk” yönergeniz çocuğun “ayağa kalkma davranışının” öncülüdür.

Hedef Davranış: Öğretimde üzerinde durulan değiştirilmesi (arttırılması/azaltılması) istenen davranıştır. Örneğin, bireye özür dilemeyi öğretmeyi hedeflemişseniz gereken durumlarda bireyin “özür dilerim deme davranışı” hedef davranıştır.

Olumlu Pekiştirme: Davranışı izleyen durumda davranışın ileride yapılma olasılığını arttıran uyaranın varlığıdır (gülümseme gibi). Bu uyarana pekiştireç ya da pekiştirici uyaran denir (gülen yüz, oyuncak, para vb.).

Uyaran kontrolü: Bireyin kendisine belli bir davranış öncesi uyaran sunulduğunda, bu uyarana tahmin edilebilir, güvenilir ve tutarlı bir biçimde tepkide bulunmasıdır. Bir başka deyişle davranışı kontrol eden uyaranların varlığında davranışın tutarlı olarak sergilenmesidir. Örneğin, elleri kirlendiğinde ellerini yıkamayı öğrettiğimiz bir kişinin elleri her kirlendiğinde herhangi bir hatırlatmaya ihtiyaç duymaksızın kendiliğinden ellerini yıkaması uyaran kontrolünün sağlanmış olduğunu göstermektedir.

• Birey için davranış yönetimi sağlarken bireyin yaş grubu, fiziksel ve psikolojik özelliklerini ve yaşamın doğal akışını göz ardı etmeyiniz.

• Davranışların yönetimi sırasında anlaşılır, açık ve akıcı bir dil kullanmaya özen gösteriniz.

• Çalıştığınız bireylerin davranış sorunlarının psikolojik durumlarından ve içsel süreçlerinden kaynaklanabileceğini, bu durumda psikolojik destek almaları gerektiğini unutmayınız.

• Davranış yönetimine başlamadan önce davranışın sıklığını, yoğunluğunu ve davranışa neden olan etmenleri iyi gözlemleyiniz.

• Davranış yönetimi sırasında bireyin kişiliği yerine davranışları üzerinde odaklanınız.

• Davranış yönetimi sürecinde sabırlı olunuz.

• Bireylerden beklentilerinizi gerçekçi düzeylerde oluşturunuz.

• Davranış yönetiminde davranış değişikliğinin nedenlerini anlamlı ve açık gerekçelerle belirtiniz. Birey hangi davranışı neden azaltması ya da artırması gerektiğini anladığında davranışını değiştirmesi daha kolay olabilir.

• Olumlu davranışları pekiştiriniz.

• Davranışlara vereceğiniz tepkilerde her seferinde tutarlı olunuz.

Uygulamalı davranış analizi 20.yy’da yaşamış olan davranışçı psikolog B. F. Skinner’ın edimsel koşullanma kuramı ilkelerinden yola çıkarak insan davranışlarını anlamayı ve değiştirmeyi amaçlayan bir disiplin alanıdır.

Uygun olmayan davranış (problem davranış) sergilendiğinde bireyin ya da çevresindekilerin hayatını olumsuz yönde etkileyen, güvenliğini tehdit eden ve öğrenmeyi engelleyen davranışlar olarak adlandırılır. Örneğin; öfke nöbetleri, kendisine ya da çevreye zarar verme, aşırı düzeyde içe kapanıklık uygun olmayan davranışlara örnek olarak verilebilir.

Günlük rutinler, bireyin günlük yaşamda hemen hemen her gün tekrar ettiği, neredeyse alışkanlık hâline gelmiş, belirli bir sıraya uygun olarak yerine getirilen eylemlerdir.

Bir eylemin davranış olarak tanımlanması için belirli özelliklere sahip olması gerekmektedir:

1. Davranışın canlı bir organizmaya ait olması
2. Organizmanın çevreyle etkileşim içinde olması
3. Davranışın fiziksel olarak ortaya çıkması
4. Davranışın gerçekleşmesi ile bir değişikliğin meydana gelmesi

Açıkça gözlenemeyen davranışlar düşünmek, hissetmek, idrak etmek, kalp çarpıntısı, bir şeyi yapmak istemek gibi sadece davranışı gerçekleştiren kişiler tarafından var olduğu bilinen davranışlar olarak tanımlanır. Ancak bu davranışların da açıkça gözlenebilen davranışlara dönüşmesi mümkündür.

Geçiş en genel tanımıyla bir durum, ortam, yer ve zamandan diğerine geçme süreci olarak tanımlanabilir. Uygun olmayan davranışların en çok sergilendiği zamanlardan biri de gün içindeki etkinlikler arası geçişlerdir.

Uygulamacı hangi beceri ya da davranışın bireyi bağımsızlaştıracağını, onun yaşam kalitesini arttıracağını iyi belirlemelidir. Bunun için öncelikle bireyin performans düzeyini belirlemelidir. Performans düzeyi ile bireyin hali hazırda hangi davranışları ne kadar ustalıkla yapabildiği, yeni bir davranışı öğrenirken ne kadar hızlı olduğu, yeni davranışı hangi teknikle, ne kadar sürede öğrenebileceği ve uygulamacının birey için seçtiği davranışı öğrenmeye hazır olup olmadığını belirlemek kast edilmektedir.

Ceza: Bir davranışın ardından ortama itici ve hoşa gitmeyen bir uyaranın eklenmesi ya da ortamdan hoşa giden bir uyaran geri çekilmesiyle davranışın ileride yapılma olasılığının azaltılmasıdır. Ceza uygulamasının davranış değiştirmede kullanımında dikkatli olunmalıdır. Özellikle fiziksel acı içeren cezalara yer verilmemelidir. Cezanın olumlu etkilerinden daha fazla olumsuz etkileri olabileceği hesaba katılmalıdır.