ETKİLİ DAVRANIŞ YÖNETİMİ - Deneme Sınavı - 3

Takıntılı davranışlar, bireyin kendine özgü ritüeller geliştirme, aynılığı koruma, olağan dışı nesnelere ya da etkinliklere bağlanma, değişikliklerde ve geçişlerde güçlük yaşama şeklindeki davranışlarıdır.

Pika: Toprak, duvar, kalem ucu ve kireç gibi yiyecek olmayan nesnelerin yenmesidir. Alışılmışın dışında yeme davranışıdır.

Davranışın ortaya çıkma olasılığını arttıran öncüller değil, davranışa zemin hazırlayan uyaranlardır.

Pek çok davranış istenilen bir yiyeceğe, oyuncağa ya da araç-gerece erişmeyle sonuçlanır.  Davranışın bu işlevine Nesne/Etkinlik Elde Etme denmektedir.

İşlevsel değerlendirme, uygun olmayan davranışlar ile bu davranışların ortaya çıkmasına neden olan öncüller ya da uygun olmayan davranışlar ile bu davranışları sürdüren sonuçlar arasındaki ilişkiyi ortaya koymak üzere gerçekleştirilen bir bilgi toplama sürecidir.

Öncül-Davranış-Sonuç Kayıtları doğrudan değerlendirme tekniğidir. ÖDS kaydı olarak da bilinen öncül-davranış-sonuç kaydı, bireyin, uygun olmayan davranışları sergileme olasılığı yüksek olan doğal ortamlarda, 10-20 dakika gibi belli bir süre boyunca gözlenmesi, bu süre içinde bireyin sergilediği davranışlar ile davranışların öncesinde ve sonrasında ortaya çıkan olayların kaydedilmesidir

Bazı davranışlar; anında başını o yöne çevirme, şaşırmış bir yüz ifadesine bürünme, gülme ya da gülümseme, sosyal onaylama, fiziksel temasta bulunma, azarlama, kızma ve uyarma gibi sonuçlarla karşılaşırlar ve bu sonuçlar o davranışın benzer koşullarda ileride de ortaya çıkma olasılığını arttırır. Bu durumda, sergilenen davranışın işlevi ilgi elde etme olur.

Gözlenebilir, ölçülebilir ve tekrarlanabilir her bir tepki, davranış olarak tanımlanır.

Bilgi toplama-Müdahale planı hazırlama-Hipotez geliştirme-Hipotezleri test etme işevsel değerlendirme süreci aşamalarıdır.

İnsanlar görme, işitme, tatma, koklama ya da dokunma gibi itici ya da hoşa gitmeyen duyusal uyaranlardan kaçmak ya da kaçınmak için bazı davranışlar gerçekleştirirler. Örneğin, kaşıntıyı hafifletmek için zehirli sarmaşık döküntüleri üzerine kalamin losyonu sürmek, kulak enfeksiyonun yarattığı ağrıyı azaltmak için kafayı duvara vurmak ya da gürültüden kurtulmak için kulakları kapatmak duyusal uyarandan kaçmak için gerçekleştirilen davranışlardır.

Hedef davranışa ilişkin veri toplamanın önemine vurgu yapan kaynaklar, hedef davranışın izlenmesi, ölçülmesi veya gözlemlere dayalı olarak davranışa ilişkin sistematik veri toplanmasının hem uygulamacı hem de birey açısından pek çok yararı olduğundan söz etmektedirler. Bu yararlar, bize veri toplamanın nedenlerine ilişkin de bilgi vermektedir. İlk olarak, özellikle uygulamacılar açısından veri toplamaya geçmeden önce belirlenen hedef davranışın birey için doğru bir hedef davranış olup olmadığına karar vermek için veri toplanmalıdır. Bu aynı zamanda ortamda gerçekten müdahale edilmesi gereken bir durum olup olmadığını belirlemeyi de sağlar. Davranışlara ilişkin toplanan veriler uygulamacılara aslında problem olarak görülmeyen davranışların değiştirilmesi gereken hedef davranışlar olduğunu gösterebilir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Hedef davranışa ilişkin doğru veri toplamak
için sürece başlamadan önce uygulamacıların yerine
getirmesi gereken basamaklar bulunmaktadır.
Bu basamaklar izleyen biçimde sıralanmaktadır:
• Uygulamacı davranışını gözlemek istediği
bireyi belirlemeli ve bireyin kendisinden ve
yakın çevresinden bilgi toplamalıdır.
• Uygulamacı davranışını gözleyeceği bireye
ilişkin hedef davranışı belirlemeli ve davranışı
işlevsel olarak tanımlamalıdır. Davranışın
işlevsel olarak tanımlanması, birbirinden
farklı kişilerin davranışın ne zaman
görülmekte olduğu konusunda hemfikir
olabilmesini sağlar. Uygulamacı hedef davranış
olarak bireyin uygun olmayan davranışına
odaklansa bile yapacağı müdahale
hedeflerinden biri olarak uygun olmayan
davranışın yerine yerleştirilecek davranışı
da tanımlamalıdır.
• Uygulamacı veri toplanacak olan hedef
davranışa uygun veri kayıt sistemini seçmelidir.
Hedef davranışı kaydetmek için yanlış
veri kayıt sisteminin kullanılması anlamsız
verilerin elde edilmesi ve zaman kaybı ile
sonuçlanabilir. İzleyen bölümlerde hangi
veri kayıt sisteminin hangi davranışların
ölçümünde kullanılması gerektiğine ilişkin
ayrıntılı bilgilere yer verilmektedir.

• Uygulamacı gözlem yapacağı ortamı, hedef
davranışı dikkate alarak veri toplamaya başlamadan
önce belirlemelidir. Gözlenecek
olan hedef davranışın özellikleri, gözlem yapılacak
ortam hakkında bilgi vermektedir.
Hedef davranışın hangi ortamlarda ortaya
çıkması bekleniyorsa, o ortamlar önceden
belirlenerek gözlem yapılacak ortama karar
verilmelidir.
• Uygulamacı hedef davranışa ilişkin ne zaman
veri toplayacağını ve ne kadar süre
ile veri toplayacağını belirlemelidir. Hedef
davranışa ilişkin veriyi gün içerisine yayılmış
şekilde kısa veri toplama sürelerinde
toplamak daha doğru bir yaklaşımdır. Veri
toplama süresinin uzunluğu ise gözlenen
davranışa göre değişir. Düşük sıklıktaki
davranışlar için, veri toplama süresi daha
uzun tutulabilirken yüksek sıklıktaki davranışlar
için tek bir zaman dilimi veya bir
zaman diliminin bir bölümünde gözlem
yapılabilir. Gün içerisinde hedef davranışın
oluşmasının en olası olduğu bir zaman diliminde
birkaç kez veri toplanabilir.
• Uygulamacı veri toplama sürecinde kullanacağı
veri toplama formlarını ve araç gereçleri
önceden hazırlamalıdır. Uygulamacı
veri kayıt sürecinde hedef davranışın özelliklerini
dikkate alarak belirlediği veri toplama
tekniğine uygun veri toplama formlarını
hazırlamalıdır. Uygulamacı veri toplama
formlarının yanında kullanacağı diğer araç
gereçleri de hazırlamalıdır.
• Uygulamacı yukarıdaki basamakları sırasıyla
yerine getirip bireyin hedef davranışına
ilişkin performans düzeyini belirlemek için
gözlemlere dayalı olarak veri toplamalıdır.
Uygulamacı bireyin performans düzeyine
göre hedef davranışa ilişkin uygun ölçütü
belirlemeli ve ölçütün uygun olup olmadığını
değerlendirmelidir. Aynı zamanda uygulamacı
toplanan verilerden yola çıkarak,
hedef davranışa ilişkin bir müdahale sürecine
gereksinim olup olmadığını belirlemelidir.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Hedef davranışa ilişkin doğru veri toplanabilmesi
için veri toplama süreci içerisinde de uygulamacıların
yerine getirmesi gereken basamaklar
bulunmaktadır. Bu basamaklar izleyen biçimde
sıralanmaktadır:
• Hedef davranışa yönelik ölçme ve izleme
süreci, müdahale öncesinde hedef başlama
düzeyi verilerini toplamakla başlar.
Başlama düzeyi verileri, müdahale öncesi
üst üste gözleme dayalı veri toplamayı gerektirir.
Bu verilerin toplanması yapılacak
müdahalenin etkililiğinin değerlendirilebilmesi
ve uygun ölçütün belirlenebilmesi
için bir standartın sağlanmasına imkân verir.
Böylece davranışı üzerinde çalışılacak
bireyin var olan performansına ilişkin de
bilgi sahibi olunmalıdır.
• Hedef davranışa ilişkin başlama düzeyi verisi
toplandıktan sonra müdahale planı uygulanmaya
başlar ve müdahale sürecinde de
veri toplamaya devam edilir. Müdahale sırasında
toplanan veriler uygulamaya ilişkin
bilgi verir. Dolayısıyla hedef davranışta herhangi
bir değişiklik olup olmadığına eğer
bir değişiklik olduysa bu değişikliğin düzeyine,
uygulamaya devam edilip edilmeyeceğine
ve uygulama süreci içerisinde herhangi
bir uyarlamaya yer verilip verilmeyeceğine
karar verilir.
• Müdahale süreci tamamlandıktan belirli
bir zaman sonra da bireyin edindiği hedef
davranışı sergileyip sergilemediğini değerlendirmek
için veri toplanması gerekir. Bu
amaçla her gün veri toplamak yerine haftada
bir iki kez veri toplamak yeterli olacaktır.
• Müdahale süreci tamamlandıktan sonra da
bireyin edindiği hedef davranışı farklı ortam,
kişi ve bağlamlarda da sergileyip sergilemediğini
değerlendirmek için genelleme
verisi toplanması gerekir.

• Hedef davranışa ilişkin veri toplama sürecinde elde edilen ham veriler her zaman karar alma süreci
için anlamlı olmayabilir. Toplanan ham verilerin grafiğe işlenebilmesi için verilerin bir standartı olmalıdır.
Bu nedenle uygulama sürecinde toplanan ham verilerin yüzde veya orana dönüştürülmesi
gerekmektedir.
• Hedef davranışa ilişkin veri toplama sürecinde elde edilen verilerin görsel olarak daha kolay analiz
edilebilmesi için yüzde veya orana dönüştürülmesi gerekmektedir. Sonrasında dönüştürülen bu
veriler grafiğe işlenmelidir. Böylece hedef davranışın düzeyindeki değişim daha açık bir şekilde
görülebilir.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Gözlemsel kayıt teknikleri, olay kaydı (serbest olay kaydı ve kontrollü olay kaydı), süre kaydı (bekleme süresi kaydı), zaman aralığı kaydı (bütüncül ve parçalı) ve zaman örneklemi kaydı (anlık zaman örneklemi kaydı ve planlanmış etkinlik kontrolü) kayıt tekniklerinden oluşmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Serbest olay kaydı, olay kaydının bir türüdür. Serbest olay kaydı, belirli bir ön uyaran olmaksızın ortaya çıkan, herhangi kısa bir zamanda sergilenen, başlangıcı ve sonu kolaylıkla ayırt edilebilen ve sayılabilen davranışların kaydedilmesinde kullanılabilir. Serbest olay kaydı, serbest işlemler olarak da adlandırılmaktadır. Serbest olay kaydı ile tükürme, kafasını vurma, başkasına vurma vb. gibi bir ön uyaran olmaksızın ortaya çıkan davranışlara ilişkin veri toplanabilir. Örneğin; bireyin tükürme davranışına ilişkin veri toplamak isteyen bir uygulamacı serbest olay kaydı tekniğini kullanabilir. Uygulamacı öncelikle belirli bir zaman dilimi belirler ve bu zaman dilimi içerisinde bireyin her tükürme davranışını veri toplama formuna işaretler. Belirlenen sürenin sonunda ise uygulamacı veri toplama formundaki işaretleri sayarak davranışın bu süre içerisinde kaç kez sergilendiğini kaydedebilir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Gözlemsel kayıt tekniklerinden biri olan zaman aralığı kaydı, davranışın başlangıcı ve bitişinin kolaylıkla gözlemlediği kayıt tekniklerinden biridir. Zaman aralığı kaydı ile süre ve olay kaydı kullanılarak uygun ölçmenin yapılamayacağı sürekli ve yüksek sıklıktaki davranışlara ilişkin veri toplanabilir. Zaman aralığı kaydında öncelikle belirli bir zaman aralığı belirlenir (örneğin, 10 dk), bu zaman aralığı daha kısa zamanlara bölünür (örneğin, 1 dakikalık 10 aralığa bölünür). Bu zaman aralıkları gerçekte oluşan davranışın oluşumuna ilişkin daha doğru bir bilgi verir. Daha sonra belirlenen davranışın gerçekleştiği zaman aralıkları sayılarak hem davranışın sıklığına hem de süresine ilişkin veri toplanmaktadır. Zaman aralığı kaydı ile yerinde otururken ileri geri sallanma, kısık sesle mırıldanarak şarkı söyleme, gezinme vb. gibi davranışlara ilişkin veri toplanabilir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Gözlemciler arası güvenirlik, davranış değiştirme sürecinde iki farklı gözlemci tarafından birbirlerinden bağımsız olarak gözlenen ve kaydedilen hedef davranışın aldığı değerin, iki gözlemci arasında
kararlılık göstermesi olarak tanımlanabilir.Davranışa ilişkin toplanan veriler görüş birliği ve görüş ayrılığı olarak sınıflandıktan
sonra “(Görüş Birliği/Görüş Birliği + Görüş Ayrılığı) x 100” formülü kullanılarak gözlemciler arası güvenirlik katsayısı hesaplanabilir. Olay kaydı kullanılarak toplanan verilerin gözlemciler arası güvenirlik katsayısı hesaplanmak istendiğinde, 10 dakikalık gözlem süresi
içinde uygulamacı bireyin tükürme davranışını 10 kez, diğer gözlemci ise aynı davranışı 8 kez kaydetmiş olabilir. Bu durumda “(Küçük Sayı/
Büyük Sayı) x 100-(8/10) x100= %80” formülü kullanılarak gözlemciler arası güvenirlik katsayısı hesaplanabilir. Yukarıdaki örnekte ise (10/20)x100=%50 sonucuna ulaşılmaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Uygulama güvenirliği verisi toplamak için öncelikle uygulamacı değiştirmek istediği davranışa yönelik gerçekleştireceği uygulamanın tüm basamaklarını sıralar.  Uygulamacı uygulamaya ilişkin sıraladığı basamakları ve bir oturumda kaç denemeye yer vereceğini veri toplama formuna yazar. Daha sonra tarafsız bir gözlemci uygulamacının yaptığı uygulamayı gözlemleyip veri toplama formundaki uygulama basamaklarını dikkate alarak uygulamacının hangi basamakları yerine getirip getirmediğini değerlendirir. Bağımsız gözlemcinin uygulamayı gözleyebilmesi için iki farklı uygulamaya yer verilebilir. İlk olarak gözlemci doğrudan uygulamacıyı uygulama esnasında gözlemleyerek uygulama güvenirliği verisi toplayabilir. İkinci olarak, gözlemci uygulamacının uygulama oturumlarının kaydedildiği video görüntülerini izleyerek uygulamacının uygulama basamaklarından hangisini gerçekleştirip hangisini gerçekleştirmediğine ilişkin uygulama güvenirliği verisi toplayabilir. Gözlemci yaptığı gözlem sırasında uygulamacının gerçekleştirdiği basamakları “gözlendi” (+); gerçekleştirmediği basamakları ise “gözlenmedi (-) olarak kaydeder. Daha sonra veri toplama formundaki gözlenen uygulamacı davranışı sayılarak elde edilen veriler “Gözlenen Uygulamacı Davranışı Sayısı/Planlanan Uygulamacı Davranışı Sayısı × 100” formülü ile hesaplanarak uygulama güvenirliği katsayısı elde edilir. Yukarıdaki örnekte ise (30/50)x100=%60 sonucuna ulaşılmaktadır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Uygulamacı beceri analizi kaydını kullanılarak veri toplamak istediğinde kazandırmak istediği beceriye göre hangi değerlendirme tekniğini kullanacağını önceden planlamalı ve iki farklı değerlendirme tekniğinden birini seçmelidir. Bu değerlendirme tekniklerinden biri tek fırsat tekniği, ikincisi ise çok fırsat tekniğidir. Tek fırsat tekniğinde, bireyin beceri analizde yer alan basamaklara ilişkin performansını değerlendirmek için uygulamacı bireye tek bir fırsat sunar ve bireyin hangi basamaklara doğru tepki verip vermediğini değerlendirir. Bu teknikte uygulamacı bireyin yanlış tepki verdiği ilk beceri basamağında değerlendirmeyi sonlandırır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Zaman örneklemi kaydı türlerinden biri olan planlanmış etkinlik kontrolü kaydı ile anlık zaman örneklemi kaydına benzer şekilde veri toplanır. Ancak planlanmış etkinlik kontrolü kaydında bireyin davranışa ilişkin değil bir grubun davranışına ilişkin veri toplanmaktadır. Planlanmış etkinlik kontrolü kaydında, öncelikle belirli bir zaman aralığı belirlenir, bu zaman aralığı daha kısa ama eşit zaman aralıklarına bölünür. Daha sonra uygulamacı belirlenen kısa zaman aralıkları sonunda grubu gözlemler ve zaman aralığı sonunda hedef davranışı sergileyen gruptaki bireylerin sayısını veri toplama formuna kaydeder. Doğru cevap B seçeneğidir.