ETİK

18. yüzyılda ilkin Hume, ardından da Kant bu sorunun şeklini değiştirerek özgürlük kavramının içeriğine önemli bir açıklık getirmiştir.

Mill’in faydacılığında mutluluk arzu edilen biricik şeydir. Erdemse, aslında hazza götürdüğü ve özellikle acıdan uzaklaştırdığı için arzu edilmektedir. Hazza götürmek için bir araç olan erdemin kendisi de bu nedenle, yani onun sayesinde mutluluğa ulaşıldığı için “iyi”dir.

Etik konuları dinden ayırarak, insanla ilgili “iyi”nin araştırılmasının doğru olduğunu düşünen Bacon, “iyi” kavramını yararlı kavramı ile birlikte ele almıştır. Buna ek olarak gerçek erdemin topluma yararlı olan eylemlerde bulunduğunu düşünmüş ve “iyi”nin toplumun bütünüyle olan ilişkisine dikkat çekmiştir. Böylece Bacon “ahlâksal” olanın kaynağını, bütünün iyiliğine yönelmiş olan eylemlerle ilişki içinde belirlemeye çalışmıştır. Bacon’un bu yaklaşımı ilişkilerde belirleyici olan eğilimler üzerinde düşünme yolunu açmıştır. Bu bakımdan kendisinden sonra gelen Hobbes, Locke, Shaftesbury, Hume gibi filozoflara öncülük ettiği söylenebilir.

John Locke (1632-1734) da etik sorunları daha çok toplumsal ve hukuksal bakımdan ele alır. Hukuka uygun bir toplumsal düzenlemenin ve buna yardımcı olabilecek etik ilkelerin koşullarını araştırır. Bunun da akıl ve doğal yasa ile olabileceğini düşünür. Locke’a göre insan zihni bir “tabula rasa”dır. İnsan, doğasından gelen hiçbir bilgi, kavram ve ilkeye sahip değildir. İnsanda eylemleri için genel geçer ve zorunlu yargıları çıkarabileceği hiçbir hazır ilke yoktur. İyiyi ve kötüyü belirleyen şey, haz ve acıdır. Haz veren ve acıyı azaltan şey iyi, acıya neden olan şey ise kötüdür. Locke insanların doğuştan sahip oldukları bazı doğal hakları korumak için bir araya gelerek -Hobbes’ta olduğu gibi- toplumu ve onları yönetecek bir “otorite”yi oluşturduğunu düşünür. Doğal yasanın buyurduğunu yapmak, hazzı arttırır, dolayısıyla iyidir. Locke için, “iyilik”, “adalet”, “doğruluk” gibi etik kavramların oluşumu doğrudan doğruya haz ve acı duygulanımlarının sonucudur (Güçlü vd.: 517). Locke, toplum kurallarının zorunlu ve genel geçer (apriori) olmadıkları için, toplumdan topluma değiştiğini ve uzlaşımsal olduğunu belirtmek- tedir. Bu durumda Locke’a göre insanın etik eylemleri konusunda önemli olan şey, “doğal yasa”yla ilgisinde iyinin ve kötünün bilgisidir (Akarsu, 1998:158). Bir toplumda ve bir otorite altında yaşayan insan bu bilgiye uygun hareket ettiğinde iyi ve mutlu yaşamış olacaktır.

18. yüzyılda Hobbes ve Locke daha çok hukukla ilgisinde bir etik kavramını benimsemiş, aranan kuralların, ilkelerin akılla oluşturulabileceğini belirtmiştir. Hutcheson, Shaftesbury, Hume ise insandaki “etik kategorilerin” (etik boyutun) kaynağının ne olduğunu anlamaya çalışmışlardır. Etik sorunlara bu yönelim, bugün “akıl-duygu” ikilemi denen bir tartışmaya zemin hazırlamıştır. Bu tartışmalardan, biri insandaki etik boyutun kaynağının akıl olduğunu söyleyen, diğeri ise bu boyutun kaynağının duygu olduğunu savunan iki farklı anlayış ortaya çıkmıştır. Ama her iki anlayış da, erdemin değerli olduğunu düşünmüş ve onu insanın doğal bir özelliği ile - akıl ya da duygu ile - temellendirmeye çalışmıştır.

Özgecilik kişilerin eylemlerinde hiçbir çıkar beklemeksizin başkalarını gözeterek eylemde bulunmalarını benimseyen anlayıştır. İnsanda doğal olarak bulunan bencil duygular gibi “özgeci” duygular da vardır ve bunlar daha önemlidir. Kendi başına ne iyi ne de kötü olabilen insan, toplum içinde yer alır; bundan dolayı o daima başkasıyla birlikte vardır. Bunun için insan, başkasının acısını ve hazzını kendinde duyar ve toplumun iyiliğini kendini sevmenin üstünde tutarak “iyi” olur.

Erdemlerin ve kötülüklerin, övülen ve yerilen belli “özellikler” olduğunu öne süren Hume, erdemleri dörde ayırır: 1) Toplumsal erdemler: İyilikseverlik ve adalet, 2) Kendimize yararlı olan özellikler olan erdemler, 3) Bize doğrudan doğruya hoş gelen özellikler olan erdemler, 4) Başkalarına doğrudan doğruya hoş gelen özellikler olan erdemler.

Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesinde de Kant, bu ahlâk yasasını üç buyruk şeklinde dile getirir ve bunlara “kesin buyruk”, “ödev buyruğu” ve “pratik buyruk” adını verir. Buyruğun genelliğinin vurgulandığı “kesin buyruk” şöyle der: “Ancak aynı zamanda genel bir yasa olmasını isteyebileceğin maksime göre eylemde bulun”. Ödevin istisnasızlığının vurgulandığı “ödev buyruğu” da şöyle der: “Eyleminin maksimi sanki senin istemenle genel bir doğa yasası olacakmış gibi eylemde bulun”. İnsan olmanın koşulsuz değerine vurgu yapan “pratik buyruk” ise şöyle dile getirilmiştir: “Her defasında insanlığa, kendi kişinde olduğu kadar başka herkesin kişisinde de, sırf araç olarak değil, aynı zamanda amaç olarak davranacak biçimde eylemde bulun”.

J. S. Mill’e göre de eylemlerimiz mutluluğu sağladığı ölçüde doğrudur. Mutsuzluğa yol açtıklarında ise yanlıştırlar. Ancak, J. S. Mill, hazlar arasında elde edilen mutluluğun yalnız niceliği bakımından değil,niteliği bakımından da fark olduğu görüşündedir. Bundan dolayı kimi mutluluk çeşitleri diğerlerinden daha çok değerli sayılır ve istenir veya tercih edilir. Burada bir hazzın ve onun getirdiği mutluluğun daha tercih edilir veya istenir olmasında şu nokta belirleyicidir: “Deneyip bildikleri iki şeyden birini bütün insanlar - ya da hemen hemen bütün insanlar - daha çok istiyorlar, ona erişmek için daha çok çaba gösteriyorlarsa bu şey ötekinden daha değerlidir”

İyi istemenin ne olduğunu belirlemekte ise, bize en çok Ahlâk Yasasının üçüncü dile getirilişi olan “pratik buyruk” yardımcı oluyor: “Bir eylemin amacı, insanın değerini -kişinin insan olarak kendi değerini veya başkasının insan olarak değerini- insan olmanın değerini korumaksa; bir insan bir eylemde bulunurken amacı, karşısındaki insana kendi başına bir amaç olarak muamele etmekse, işte bu, iyidir; böyle bir amacı olan isteme iyidir veya iyi istemedir.

Maksim, eylemde bulunanın öznel ilkesidir ve nesnel ilkeden, yani pratik yasadan ayırdedilmelidir. İlki, aklın öznenin koşullarına (sık sık bilgisizliğine ya da eğilimlerine) uygun olarak belirlediği pratik kuralı içerir, bundan dolayı da öznenin ona göre eylemde bulunduğuilkedir; yasa ise, her akıl sahibi varlık için geçerli olan nesnel ilke ve ona göre eylemde bulunması gereken ilkedir, yani buyruktur.

İnsanın etik boyutu konusunda uç bir düşünceyi ortaya atan Bernard de Mandeville (1670-1733), insanda esas olan ve onu “başarıya” götüren şeyin “bencillik” olduğunu belirtmiştir. 1714 yılında yazdığı “The Fable of the Bees or Private Vices made Public Benefits” (Arı Masalı veya Kamu Yararlarına Dönüştürülmüş Özel Kötülükler) başlıklı kitabında insanın etik yanını yadsır. Ona göre, etik boyutun toplumun iyiliğine ve kültürün gelişmesine bir katkısı yoktur. Ayrıca bütün insanların erdemli olduğu bir toplum da olamaz. Bencillik, her türlü verimli eylemin kaynağı ve toplum yaşamının gelişmesini sağlayan unsur- dur

“Aydınlanma” kavramının içeriğini ve aydınlanmanın insan için önemini en özlü şekilde dile getiren filozof Immanuel Kant’tır. Kant’a göre aydınlanma: “insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu bir ergin olmama durumundan kurtulmasıdır” Doğru cevap B seçeneğidir.

Hobbes’a göre insanın tüm eylemlerini yöneten ilke, “kendini koruma ve sevme içgüdüsü”dür. Dolayısıyla insanın doğal yapısında başkalarını gözeterek eylemde bulunma eğilimi yoktur. Doğal durumu/yapısı gereği bencil olan insan, diğer insanlarla yaşarken yalnızca kendini düşünür. Doğru cevap A seçeneğidir.

İnsanın etik boyutu konusunda uç bir düşünceyi ortaya atan Bernard de Mandeville , insanda esas olan ve onu “başarıya” götüren şeyin “bencillik” olduğunu belirtmiştir. Doğru cevap C seçeneğidir.