Eskiçağda Etik

Eski Mısır, Çin ve Hint uygarlıkları ilk akla gelen örneklerdir.

Felsefi düşünmenin M.Ö. yaklaşık 6. yüzyıldan, yani 26 yüzyıldan beri var olduğu göz önüne alınır.

Felsefi düşünmenin M.Ö. yaklaşık 6. yüzyıldan, yani 26 yüzyıldan beri var olduğu göz önüne alınırsa, uygarlık tarihinde felsefenin ancak son zamanlarda ortaya çıktığı görülmektedir.

Eldeki kaynaklara bakılırsa, felsefi düşünüşün doğup geliştiği bu evrede etik, kısa bir zaman içinde hızlı bir gelişme göstermiştir. M.Ö. 5. yüzyılda Sofistlerin felsefede asıl araştırma konusu olarak insan ve toplum sorunlarına yönelmeleriyle başlayan hareket, bu gelişimin yolunu açmıştır. Sofistlerin içinde yetişen Sokrates, bu konuda ilk önemli adımı atan filozoftur.

Sokrates’in babası Sophroniskos heykeltıraştı, annesi Phainarete ebeydi. Babasından yontu sanatını öğrendi. Akropolis’in girişinde bulunan üç Grek Tanrıçasını/“Üç Güzeller”i gösteren heykel kümesini onun yaptığı söylenmektedir.

Felsefeye, varlığın ve doğanın yapısına ilişkin teorik sorularla başlamış olan Sokrates, bu tür sorularla yapılan araştırmayı pek doyurucu bulmamıştır. Kısa bir zamanda, aynı düşünsel ortamı paylaştığı Sofistlerin çizgisine koşut şekilde, toplumdaki mevcut durumun, kuralların, ilkelerin eleştirilmesini öncelikli saymış ve felsefi araştırmalarını bu konulara yöneltmiştir.

Megara Okulu, Elis-Eretria Okulu, Kyrene Okulu ve Kynik Okuldur. Eukleides’in kurduğu Megara Okulu ve Phaidon’un kurduğu ElisEretria Okulu küçük okullardır. Sokrates’in düşüncelerini sürdürme eğilimleri bakımından daha etkili olan Kyrene Okulu ve Kynik Okul öne çıkmıştır. Daha önce de söz edildiği gibi Aristippos’un kurduğu Kyrene Okulu, hazcı (hedonist) okul diye de anılmaktadır.

Kynik Okulu’na göre mutluluk ise, haz karşısında bağımsızlaşmaktadır. Haz değil, erdem iyidir ve erdem başlıca değerdir. Erdemli olmak, bilgiyle ruhun dingin olmasını sağlamaktır.

Felsefe tarihinde Platon dendiğinde genellikle ilk akla gelen kavram, sonrası için pek çok tartışmaya zemin hazırlamış ve Platon’un düşüncelerinin farklı yorumlarına yol açmış olan “idea” kavramından dolayı, onun etik alanındaki yeri üzerinde yeterince durulmamaktadır.

Platon’un etik görüşünde şu beş nokta önemlidir: Erdem, adalet, insanın ya da ruhun yapısı, iyi ideası ve siyaset ya da devlet.

Platon’a göre erdem, kişilerin yatkınlığına göre öğretilebilirdir. Her kişinin “idea” bilgisine ulaşması beklenemez, ama buna yatkın kişiler vardır ve bunlara öğretilebilir. Kişiler arasında etik yatkınlık ve “idea” bilgisine erişebilme bakımından derece farkı vardır. Kişiler erdemi kazanmak için gereken “idea” bilgisine ya da bilgi ve bilimi birlikte ifade eden episteme (ἐπıστήμη) dediği felsefi bilgiye ulaşma konusunda aynı yatkınlıkta değildir.

Platon’a göre dört tane ana erdem vardır. Bunlar bilgelik, cesaret veya yiğitlik, ölçülülük ve adalettir. Bunların her birinin ne ifade ettiğini ilkin bir sitede, bir yönetim topluluğunda adaletin ne olduğunu, nasıl geçekleşebileceğini saptamak yoluyla belirler.

Aristoteles, insanın bilme etkinliklerini üçe ayırır: Bunlar, teorik etkinlikler, pratik etkinlikler ve poetik etkinliklerdir.

Fizik, Matematik ve İlk Felsefe teorik etkinliklerdir.

Aristoteles’in “iyi” kavramı, Platon’un “iyi” kavramından farklıdır. Ona göre iyi, “dış iyiler”, “bedenle ilgili iyiler” ve “ruhla ilgili iyiler” olmak üzere üç türlüdür. Bunlardan “ruhla ilgili” olanların “en başta ve tam anlamda iyiler” olduğunu belirtir. Eylemler ve ruh etkinlikleri de “ruhla ilgili iyiler” arasındadır.

Ana çizgileriyle söylenirse Aristoteles’e göre “mutluluk” ya da “iyi”, “ruhun erdeme uygun etkinliği”; “mutluluk için önemli olan, erdeme uygun etkinliklerdir”, “erdeme aykırı etkinlikler” mutsuzluk yaratır.

Aristoteles’e göre insan ruhunun yapısı nasıldır? “İnsan ruhunun iki yanı, ‘akla sahip’ ve ‘akıldan yoksun’ yanları; her bir yanın da iki işlevi ya da kısmı vardır”. Böylece insan ruhu yapıca toplam dört kısımdan oluşmaktadır. Ruhun “akla sahip” yanının iki kısmından “biri, ilkleri, başka türlü olamayacak varlıkları bilmemizi sağlayan kısmı; diğeri ise, olması beklenenleri bilmemizi sağlayan kısım”dır. Ruhun “akıldan yoksun” yanının iki kısmından biri “bitkisel” kısım, diğeri de “arzular ya da genel olarak iştahlar” kısmıdır. Ruhun bu kısımlarından “olması beklenenleri bilmemizi sağlayan kısım” ile “arzular ya da genel olarak iştahlar” kısmı arasında karşılıklı şekilde sıkı bir ilişki vardır. İşte iyi olduğu söylenen ve adına erdemler denen özellikler, dört parçalı bir yapısı olan insan ruhunun üç kısmıyla, “akla sahip” yanın iki kısmı ve “akıldan yoksun” yanın iki kısmından birinin kısmı ilgili özelliklerdir. “Bitkisel” kısmın doğal olarak erdemlerle bir ilgisi yoktur. Demek ki Aristoteles’e göre erdemler, “ruhun üç kısmının özellikleri ya da ‘özel durumları’dır”.

Stoa Okulu’nun kurucusu Kıbrıslı Zenon’dur.

Stoa filozofları ilkin insanın doğal yapısından gelen duygu ve duygulanımları incelemişlerdir. Duyguları, normal duygular ve anormal duygular olarak ikiye ayırmışlardır. İrkilme ve ürkme, utanma, pişmanlık duyma, doğadan, güzellikten sevinç duyma gibi duygulara normal duygular, haz ve acı, arzu ve korku gibi tutku özelliği gösteren duyguları da anormal duygular saymışlardır.

Stoalılar dört temel erdem belirlemişlerdir: İyiyi kötüyü, doğruyu yanlışı ayırt etme bilgisi olan bilgelik (phronesis/φρόνησıϛ), “borçlu olunanı verme” bilgisi olan adalet (dikaiosyne/δıκıοσύνη), yapılması gereken ile kaçınılması gerekeni ayırt etme bilgisi olan yiğitlik (andreia/ἀνδρεία), kendini yenme ve ölçülü olma bilgisi olan ölçülülük (sophrosyne/σωφροσύη). Stoalılara göre erdemler birbiriyle ilişkili ve bütünlük içindedir. Erdemli bir eylemin içinde bütün erdemler vardır.

İnsanları da bilgeler ve budalalar olmak üzere iki gruba ayırmışlardır. Bunun ölçüsü ise erdemli/bilge olmaktır. Bilgeler dış koşullar, engeller karşısında bağımsız ve özgür, dolayısıyla mutlu kişilerdir. Yalnızca bilge kişiler sevgi ve dostluk değerlerini duyabilirler. Bilge kişi, yaşamda katlanılamaz durumlar söz konusu olduğunda, kendi isteği ile yaşamdan ayrılmayı da bilmelidir. Örneğin, iyileşmez hastalık, yaşlılıktan gelen zayıflık gibi durumlarda yaşamdan çekilmesini bilmek bilgece bir tutumdur. Seneca’nın deyişiyle “deniz yolculuğunu ya da evde oturmayı seçer gibi ölüm yolunu seçebilir bilge. Zamanı gelince bir konuk gibi yaşamdan ayrılır; giyilmez hale gelen bir giysi gibi, bedeni artık kendine uymuyorsa, onu bırakır”.

Platon ve Aristoteles’in görüşlerinden yararlandığı görülen Stoa Okulu etik görüşünü, doğa-insan-akıl birlikteliğinde oluşturmuştur. “İyi”yi de aynı bağlantı içinde belirlemiş ve bunun her şey için ortak olduğunu düşünmüştür.

Eski Çağ’da Hellenistik dönemde yer alan diğer önemli bir felsefe okulu Epikouros’un okuludur. Epikouros, Demokritos’un geliştirdiği atomculuğa dayanarak benimsediği doğa anlayışından hareketle etik düşüncelerini ortaya koymuştur.