Etik Tarihinde Ana Yaklaşımlar

Sokratesçi Okullar, Stoa Okulu ve Epikouros Okulu.

Eski Çağ’da Sokrates, Platon ve Aristoteles de erdem üzerinde önemle duran filozoflardır.

Eski Çağ’da adı geçen okulların etik anlayışları, “İyi ve mutlu yaşamak, erdemli olmak için ne yapmak gerekir?” sorusuyla ilgi içinde ortaya konmuştur. Başka deyişle, bu okullar, iyi ve mutlu yaşam için, erdemli olmak gerektiği noktasından hareketle, nasıl erdemli olunabileceği sorusuna yönelmişlerdir. Dolayısıyla bu okulların yaklaşımında, felsefî bilgiye dayalı etik bir görüşün ortaya konmasından çok, “iyi ve mutlu yaşam” için “doğru” bir ölçünün belirlenmesi söz konusu olmuştur.

Kant’ın etik görüşünün ana kavramları, “yasa”, “ödev”, “özgürlük” ve “iyi isteme” kavramlarıdır. Max Scheler ve Nicolai Hartmann, “değerler” kavramına, İoanna Kuçuradi ise etik ilişkilerde “değer” ve “değerler” kavramlarına dayalı bir etik görüş ortaya koymuştur.

Mutluluk sorununu ilk ele alan filozof Demokritos’tur.

Demokritos, insan ve yaşamla ilgili sorunlara da eğilmiş; olaylar, durumlar karşısında, başka kişilerle ilişkilerimizde “doğru” tavrın, “doğru” duruşun ne olması gerektiği üzerine düşünmüştür. Bu bakımdan insanın yaşamla olan bağı konusunda önemli düşünceler ortaya koymuştur.

İyi ve mutlu yaşam için hazzı temel alan yaklaşımın ilk örneği, Sokratesçi Okullardan Kyrene Okuludur. Bu okulun kurucusu Aristippos’tur (MÖ. 435-355). Hazcı Okul ya da Hedonizm adıyla da bilinen bu okulun savunduğu temel düşünce şudur: Yaşamda haz, başlı başına ve kendisi için amaçtır, dolayısıyla haz, iyidir. “İyi nedir?” sorusunun yanıtı, “iyi, hazdır” diye verilir. Haz, yaşamdaki en temel şeydir ve canlı varlığın yaşamının ana amacıdır.

Mutluluk ve hazzı temel alan anlayış Eski Çağ’da sürekliliğini korumamıştır. Çünkü iyi yaşamı hazda görmenin doğurduğu kimi sorular, filozofları hazza dayalı mutluluk anlayışı ve buna dayanan eylemler üzerinde düşünmeye yöneltmiştir. Hazza dayalı mutluluk anlayışı Sokrates ve Platon tarafından sıkı bir şekilde eleştirilmiştir. Sokrates, “bütün insanlara mutlu bir yaşam sağlamaya elverişli yaşayış ve ruh durumunun ne olduğu” sorusundan yola çıkarak bu anlayışı her yönden irdelemiştir.

Etik tarihinde bu yaklaşımın, hazzı ve hazza dayalı mutluluğu temel alan yaklaşıma karşı çıkan ve genellikle onu eleştiren bir bakışla ortaya koyulan görüşler tarafından benimsendiği görülmektedir.

Erdemi temel alan yaklaşımı temsil eden ana filozoflar Sokrates, Platon, Aristoteles’tir.

Kynik Okul, Sokrates’den önce Sofist Gorgias’ın öğrencisi olan Antisthenes’in, büyük hayranlık duyduğu Sokrates’in ölümünden sonra Kynosarges Gymnnasion’unda kurduğu okuldur. “Kynik” sözcüğünün Kynosarges adından geldiği söylenmektedir. Ama “kynik” sözcüğünün daha çok, Yunancada “köpek” anlamına gelen “kyon”dan geldiği, dolayısıyla “kynik” dendiğinde bunun, “köpek gibi olan”, “köpek tutumunda olan”, “köpeksi” gibi anlamları ifade ettiği belirtilmektedir.

Platon, önce erdemin ne olduğunu bilmek istediğinden, Protagoras ve Menon adlı diyaloglarında “erdem nedir?” sorusunu ele almış; erdemin bilme, araştırma ve öğrenme/öğretme konusu olup olamayacağını irdelemiştir.

Stoa Okulu, Atina’da resimlerle süslü, sütunlu ve kubbeli bir yapı olan Stoa poikile’de Kıbrıslı Zenon tarafından açılmıştır.

Eski Çağ’daki okullar arasında büyük bir okul olan Stoa Okulu üç döneme ayrılır: Eski Stoa Dönemi, Orta Stoa Dönemi ve Roma veya İmparatorluk Dönemidir.

Varlık ve insan anlayışı bakımından Rönesans'ın devamı olan 18. yüzyıl, insan ve insan eylemleriyle ilgili sorunları insanın kendinden yola çıkarak ele alma çabalarının yaygınlaştığı bir dönemdir.

Faydayı temel alan anlayış, 18. yüzyılda başlayan yeni eğilimlerde kendini gösteren bir anlayış olmakla birlikte, temellerini Eski Çağ’dan alır. Daha önce de değinildiği gibi bu yaklaşımın köklerinin Eski Çağ’da, Kyrene Okulu’nda görülen haz ve hazza bağlı mutluluk düşüncesine ve Sofistlerin erdem anlayışına dayandığı söylenebilir. Faydacılık adıyla bilinen bu yaklaşımın temelleri Jeremy Bentham (1748-1832) tarafından atılmış; daha sonra James Mill (1773-1836) ile John Stuart Mill (1806-1873) tarafından geliştirilmiştir.

Faydacı bakış açısına göre bir eylemin değeri, sağladığı fayda ile belirlenir. Bir eylemi doğru veya uygun kılan şey, o eylemin olabildiğince çok sayıda insan için en yüksek düzeyde mutluluk sağlıyor olmasıdır.

Mill’in belirlediği gibi anlamak kaydıyla faydacılık, insan eylemlerinin değerinin, sağladıkları fayda ile ölçülmesi ve değerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Burada fayda kavramının önemi, Mill’in vurguladığı şekliyle şudur: İnsanın eskiden de bugün de hep yüz yüze olduğu temel bir soru olarak “iyi” ve mutlu” yaşamın ne olduğu veya iyi ve mutlu şekilde nasıl yaşanabileceği sorusuyla ilgili olarak, iyi ile kötüyü ayırt edebilmenin ölçüsünü fayda kavramından yakalamak mümkündür. Mill’e göre bu kavramı doğru anlamak ve önemsemek gereklidir. Çünkü iyinin ne olduğunun belirlenebilmesi için Eski Çağ’dan beri çaba gösterilmiş, ama bu kavram hakkında o gün söylenenden daha öte ve daha açık bir şey ortaya konamamıştır. Bundan dolayı Mill, eylemlerimizin doğruluğunu bize verdikleri mutlulukla ölçmenin uygun olduğunu ileri süren faydacılığı benimsemiş ve iyinin ne olduğunu bilmek için de en yüksek mutluluğu ölçü saymayı bir çıkış yolu olarak görmüştür. Böylece faydacı anlayışa göre bir eylem, sağladığı fayda ölçüsünde iyi ya da doğru olur. Eylemin değeri için fayda dışında bir ölçüt aramaya da gerek yoktur. Burada fayda kavramının içeriğini oluşturan haz ya da mutluluk düşüncesinin yanında, 19. yüzyıl sanayi toplumunun koşullarının etkisiyle “refah” düşüncesinin de eklendiğini belirtmek uygun olur.

20. yüzyılda öne çıkan “yeni felsefe” arayışları, “yeni bir felsefe” kurma çabaları içinde kendini göstermiştir.

Etiğin felsefe dışında tutulması gerektiğini savunan düşünürler arasında öne çıkan isimler, H. Reichenbach, A. J. Ayer ve R. Carnap’tır. Bu düşünürler, benimsedikleri “yeni felsefe” anlayışı içinde, etik önermelerin bilgi önermeleri olmadıklarını, bunların yalnızca “duygu ifadeleri” veya “buyruk yargıları” olduklarını göstermeye çalışmışlardır (Tepe, 1992: 3). Bu durumda etikten, doğrulanabilen veya yanlışlanabilen bilgi önermeleri ortaya koymasını beklemek boşunadır.

Metaetik, etik tarihinde ele alınagelmiş sorulara doğrudan doğruya yönelmez. Çünkü bu yaklaşımın dayandığı felsefe anlayışı, felsefeyi bir “konu dili”, deneysel olanla ilgili bir etkinlik olarak değil, bir “üstdil”, bir “meta” etkinlik, “meta” düşünme işi olarak görmektedir. Bu durumda etik, iyi, doğru, erdemli, mutlu yaşam gibi yaşama dünyasıyla ilgili soruları araştıran bir alan olamaz. Eylemler bakımından doğrunun veya yanlışın, iyinin veya kötünün ne olduğu gibi sorularla uğraşmak “metafizik” veya “anlamsız” önermeler ortaya koymaya götürür.

Metaetik, etik soruları “çözümleyici” ve “eleştirel” bir bakışla ele alır. Etik alanında yer alan yargıların, ahlaklılıkla ilgili dilsel ifadelerin dil ve anlam yönünden incelenmesi, bunların bilgi olup olmadıklarının belirlenmesi; bu alanda bilgi ortaya konup konamayacağının tartışılması bu yaklaşımın ana özelliği olarak araştırma çerçevesini belirlemektedir.