ETİK - Deneme Sınavı - 7

Değerler “taşıyıcıları” bakımından üç gruba ayrılabilirler:

(1) Kişi değerleri,
(2) vital değer(ler) ve (3) “şey”lerin taşıdığı değer(ler)

“Hartmann etiğinde, değerin ve değerlerin a priori bilinmesi anlamına gelen değer duygusunun sınırını, değer bilincinin darlığı yasasıyla birlikte “değer körlüğü” ve “değer yanılsaması” oluşturur. ... Değer yanılsaması ‘değerin yanlış tanınmasıdır. Değer yanılsaması değer duygusuna bağlı değildir, aksine yalnızca değer duygusunun iş görmemesine bağlıdır’

İnsanın “değerler ortaya koyabildiği için” “değerli bir varlık olduğu” bilgisel kabülüne dayanan etik görüşünde ise Kuçuradi, kişiyi, kişinin eylemini merkeze
alan bir etik görüşü ortaya koyar. Etiğinin nesnesi kişi ve onun eylemleridir.

‘Meta’, ‘üst’, ‘öte’ anlamlarına gelir; meta-etik ise etik yargılar vermek yerine,
etik terimler ve yargılar üzerinde duran etik anlamına gelmektedir.

G. E. Moore, Principia Ethica’da savunduğu görüşü: “Etiğin doğrudan ödevi bilgidir, praksis değildir”

Bunun dışında, ölüm cezasına karşı olanlar, bu cezanın a) kutsal olan yaşam
hakkının ihlali olduğu, b) suçlunun değişme, iyileşme umudunu ve şansını ortadan kaldırdığı, c) iddia edildiği gibi caydırıcı etkisinin olmadığı, aksine devlet
tarafından işlenen bir vahşet olduğu, d) verilen hatalı kararlardan geri dönüş olanağı olmadığı için ona karşı çıkmaktadırlar (Hinmann)

Etiğin özgürlük, ödev, etik bilgi, etik doğru, değerler, değerlendirme gibi geleneksel konu ve sorunlarının yanında, daha önce etikle ilgili görülmeyen kimi yeni konular/sorunlar da etiğin ilgi alanına girdi. Ötanazi, kürtaj, pornografi, savaş, şiddet, kadın sorunları vb. sorunlar da etik çerçevesinde ele alınmaya başlandı. Bunlara ya da bunlarla uğraşan etiğe pratik etik ya da uygulamalı etik denildi.

Bilginin söz konusu olmadığı yerlerde doğrulamanın yerine temellendirme ana bilgisel etkinlik olarak öne çıkmaktadır. Temellendirme, temellendirilen şeyin, yargının, normun vb.’nin çıkarıldığı ya da türetildiği yerin gösterilmesi olarak tanımlanabilir.

Scheler özünde Kant etiğini sürdürmek ister, ama bunun için Kant’ın “rasyonalist formalizmi”nin aşılması gerekmektedir. Kant’ın etikle ulaşmak istediği hedefteki Scheler bu hedefe bağlılığını sürdürmektedir-ulaşmak için, ona yöneltilen formalizm eleştirisine karşılık verilmesi gerekmektedir. Yoksa o, empirist etik görüşleri söz konusu olduğunda, etikte sintetik a priori bilgiler, ilkeler arayan Kant’ın ya- nındadır. Bu nokta Scheler’in etiğinin hareket noktasını oluşturmaktadır. Ama bu bağlılığına karşın, Scheler onun etiğinde iki önemli hata yaptığını düşünmektedir: İlk olarak Kant a prirori ile formal olanı karıştırmıştır, ikinci olarak da a priori olanı rasyonel (ussal) olanla karıştırmıştır. Scheler etiği bir içerikli değerler etiği ve bir duyusal a priorizm geliştirerek, işte bu iki yanılgıyı düzeltmeye girişmektedir. “Kant’ın etik öğretisinin eleştirisi”, Scheler’in Etikte Formalizm ve İçerikli Değerler Etiği kitabında iki ana amacından birisidir. Bu eleştiriden hareketle gitmek istediği yer ise -ki bu onun esas amacıdır-felsefi etiğin temellendirilmesidir.

Değerler insanın varlığa kattığı bir boyuttur, insanla varolan şeylerdir. Değerler için “ideal varlıklar” deyimini kullanmasa da değerlerin varlık tarzlarının farklılığını öngörür. Onların diğer şeyler gibi nesneleştirilip, kavramlaştırılabileceklerini söyler. Ama değerler ele alınırken Scheler’de olduğu gibi bilgi kuramsal bakışın da Hartmann’da olduğu gibi ontolojik bakışın da, yeterli olmadığını söyler. Değerler ancak insan yaşamıyla bağlantı içinde, yani antropolojik olarak ele alınırsa, değer sorunları anlaşılıp aydınlatılabilir. Bu nedenle değerleri ele alırken antropolojik bakış -diğerleri yanında antropolojik bakışın- gerekli olduğunu düşünür. Her iki filozofun değer sorununa bakışını eleştirirken bunu şöyle dile getirir: “Bunun başlıca nedenleri, her iki düşünürün değer problemine bakışlarının gnosiolojik unsurlardan tamamen sıyrılamaması ve ikisinin de problemi antropolojik bakışın sağladığı imkânlara dayanmadan ele almaları, dolayısıyla taşınan değer ile değerler arasında bir fark yapmamalarıdır.”

Meta-etik ya da analitik etik, pozitivist ve analitik geleneğin -Mantıkçı Pozitivizmin- etikteki yansıması ya da etiğe uygulanmasıdır. Pozitivizmin ve bununla bağlantılı olarak pozitif bilim düşüncesinin tek bilgi biçimi olarak görülmesi, bunun dışında her türlü bilginin “metafizik” sayılmasının bir sonucu olarak felsefe de ya “bilimsel felsefe” olma ya da metafizik sayılma ikilemiyle karşı karşıya kalmıştır.

Frankena’nın dile getirdiği meta-etiğin dört sorusundan üçü “çözümleme”yle ilgilidir. “Genellikle kabul edildiği üzere, meta-etik şu soruları sorar: (1) “Doğru”, “yanlış”, “iyi”, “kötü” gibi etik terimlerin ya da kavramların anlamı ya da tanımı nedir? Bu tür terimleri ya da kavramları içeren yargıların doğası, anlamı ya da işlevi nedir? (2) Bu tür terimlerin ahlaki anlamda kullanılışı, ahlaki olmayan kullanılışından, ahlaki yargılar normatif yargılardan nasıl ayrılır? Ahlaki olmayanın zıddı olarak alındığında ahlakînin anlamı nedir? (3) “Eylem”, “vicdan”, “irade”, “özgür irade”, “niyet”, “söz verme”, “özür dileme”, “güdü”, “sorumluluk”, “akıl”, gibi birbiriyle bağlantılı terimlerin ya da kavramların açıklaması ya da anlamı nedir?”

İş ya da işletme etiği, ticaretin, sanayinin ve hizmet sektörlerinin gelişmesi, küçüklü büyüklü kurumsal yapıların oluşması, bu kurumların da para kazanmayı ana hedef olarak koymalarının sonucu ortaya çıkan etik sorunlar, bu alanlara etik açıdan bakan çalışmaları gerekli kılmıştır. “İşletmeler nasıl etik olur?”, “Para kazanma ve etik bir arada olabilir mi?”, “etik davranış kazandırır mı” gibi sorularla yola çıkan “işletme etiği” görüşleri, iş yaşamında etik sorunların azaltılmasını, bunu sağlayacak bilgiler, ilkeler ortaya koymayı amaçlamaktadırlar.

Aristoteles, etiği siyasetle ilişkisinde ele alır. Etik, ona göre, siyaset yapmanın amaçladığı şey olan mutluluğu sağlamanın yollarıyla ilgili bir araştırmadır. İnsanın eylemlerinin hep amaçladığı mutluluğun nasıl elde edilebileceğini ya da hangi tür eylemlerle insanın mutlu olabileceğini araştırmakta- dır Aristoteles. Aristoteles etiği bu bilgiyi ortaya koyma peşindedir.

Aristoteles örneğinde olduğu gibi “etik ve siyaset felsefesinin praksisle ilgilenmesi çok doğal” görülebilir; “ama onların bu etkinlikleriyle bilgiyi değil de eylemi hedeflemeleri o kadar doğal görülmemektedir”. “G. E. Moore Principia Ethica’da karşıt görüşü savunur: “Etiğin doğrudan ödevi bilgidir, praksis değildir”

20. yüzyıl etiğinde ağırlıklı bir yeri olan meta-etik kuramlarına toplu olarak bakıldığında ise, bunlar üç gruba ayrılabilmektedir: (1) “Temel etik ve değer yargılarının her durumda temellendirilebileceğini” savunan Tanımcı Kuramlar; (2) temel ilkelerimiz ve değer yargılarımızın sezgisel ve kendiliğinden apaçık olduğunu savunan Sezgici ya da Doğalcı Olmayan Kuramlarla; (3) “değer ve etik yargılarının şeylere, kişilere ve eylemlere nitelikler yükleyen (veya onların varlığını reddeden) ifadeler veya iddialar olmadığını savunan Bilişselci ile Betimleyici Olmayan Kuramlardır.

H. Reichenbach, etiğin bilgisel olamayacağını ve felsefe içinde yer alamayacağını ileri sürmüştür.

Cinayet işleyenlerin ölüm cezasıyla cezalandırılması gerektiğini savunan görüşün öne sürdüğü gerekçelerden biri cezalandırmanın intikam almaya yönelik olduğunun kabul edilmesinin bir sonucu olarak ölüm cezasının, dişe diş, göze göz ilkesi bağlamında öngörülmüş olmasıdır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

İş ya da işletme etiği, ticaretin, sanayinin ve hizmet sektörlerinin gelişmesi, küçüklü büyüklü kurumsal yapıların oluşması, bu kurumların da para kazanmayı ana hedef olarak koymalarının sonucu ortaya çıkan etik sorunlar, bu alanlara etik açıdan bakan çalışmaları gerekli kılmıştır. “İşletmeler nasıl etik olur?”, “Para kazanma ve etik bir arada olabilir mi?”, “etik davranış kazandırır mı” gibi sorularla yola çıkan “işletme etiği” görüşleri, iş yaşamında etik sorunların azaltılmasını, bunu sağlayacak bilgiler, ilkeler ortaya koymayı amaçlamaktadır. Doğru yanıt B seçeneğidir. Ticaretin, sanayinin ve hizmet sektörlerinin gelişmesi iş ya da işletme etiğinin ortaya çıkmasının nedenlerinden biridir, ele aldığı konular arasında yer almamaktadır.

Meta-etik etik yargılar vermek yerine, etik terimler ve yargılar üzerinde duran etik anlamına gelmektedir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

“Hartmann etiğinde, değerin ve değerlerin a priori bilinmesi anlamına gelen
değer duygusunun sınırını, değer bilincinin darlığı yasasıyla birlikte “değer körlüğü” ve “değer yanılsaması” oluşturur. Doğru yanıt A seçeneğidir.