ETİK - Deneme Sınavı - 10

20. yüzyılda, pozitivizmin ve bununla bağantılı olarak pozitif bilim düşüncesinin tek bilgi biçimi olarak görülmesi, bunun dışında her türlü bilginin metafzik sayılmasının bir sonucu olarak felsefe de ya “bilimsel felsefe” olma ya da metafzik sayılma ikilemiyle karşı karşıya kalmıştır. Etiğin varlığını sürdürebilmesinin yolu olarak etikte analitik yaklaşım ağırlık kazanmış; bunun sonunda ise etik, önermeler ortaya koymak yerine, bir şey söylemeden çözümleme ve temellendirme yapan bir bilgisel alana dönüşmüştür. Meta-etik işte bu dönüşen yeni etik, “metafzik olma”, “anlamsız olma”, “aşkın olma” suçlamalarından kurtulabilen etiktir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Değerler “taşıyıcıları” bakımından üç gruba ayrılabilirler: (1) Kişi değerleri, (2) vital değer(ler) ve (3) “şey”lerin taşıdığı değer(ler). Birinci grupta iyi-kötü, sevgi- nefret gibi kişinin taşıyıcısı olduğu değerlerdir. ikinci gruptaki değerler ise sağlıklı olma-hasta olma, bitkin-dinç olma, gürbüz-cılız olma gibi temelini canlı varlık dün- yasında bulan değer(ler)dir. Üçüncü grubu oluşturan ise hoş, yararlı gibi değerler- le, kültür değerleri, ekonomik ve estetik değer(ler)dir. Bu değer hep bir şeyin değeridir, Scheler bu şeylere “değer taşıyan şeyler” demektedir. Bunlardan ilki kişi değerleri (ahlak değerleri) -kutsal değerlerle birlikte- mutlak değerler iken, son iki gruba giren değerler (vital ve şey değerleri) göreli değerlerdir.

Kuçuradi’nin değer ve etik görüşünün “değerler etiği” altına konulması kimi tartışmaları da beraberinde getirecektir. Bu, onun görüşlerinin bu başlık altında söz edilen diğer iki filozofun görüşleriyle kimi ortak yanları olmasına karşın, kimi açılar- dan onlardan ayrılmasından kaynaklanmaktadır. Değerlerin bilinmesiyle ilgili “değer duygusu”, “değer bilinci” türünden özel bir bilme yolundan da söz etmez. Ama değerlerin onları bilen, yaşayan, eylemlerinde yaşatan kişiden bağımsız olarak va-rolduğu konusunda Scheler ve Hartmann’a benzer düşüncelere sahiptir. Ama on- ların kişilerden bağımsız olması, insan dışında varoldukları anlamına da gelmez. Değerler insanın varlığa kattığı bir boyuttur, insanla varolan şeylerdir. Değerler için “ideal varlıklar” deyimini kullanmasa da değerlerin varlık tarzlarının farklılığını öngörür. Onların diğer şeyler gibi nesneleştirilip, kavramlaştırılabileceklerini söyler. Ama değerler ele alınırken Scheler’de olduğu gibi bilgi kuramsal bakışın da Hartmann’da olduğu gibi ontolojik bakışın da, yeterli olmadığını söyler. Değerler ancak insan yaşamıyla bağlantı içinde, yani antropolojik olarak ele alınırsa, değer sorunları anlaşılıp aydınlatılabilir.

Bugün “pratik etik” ya da “uygulamalı etik” denince akla, ölüm cezası, işkence, kürtaj, ötanazi, genetik araştırmalar, işkence gibi günümüzün öne çıkan kimi önemli etik sorunlarını ele alan etik çalışmaları gelmektedir. Bu anlayışın arkasın- da etiğin aslında “teorik” olduğu, kimi kuramlar veya bilgiler ortaya koyan bir alan olduğu varsayımı yatmaktadır. Bu teoriler ise yaşama, yaşamda karşılaşılan etik so- runlara ışık tutacak nitelikte değildir. Öyleyse bu kuramları yaşamda karşılaşılan etik sorunlara uygulayacak farklı türden etik çalışmalara gereksinim vardır. işte “pratik etiğin” kendisini, kendi varlık nedenini temellendirdiği, gerekçelendirdiği akıl yürütme bu tür bir akıl yürütmedir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Cinayet işleyenlerin, özellikle vahşice işlenen cinayetlerde suçluların ölüm cezasıyla cezalandırılması gerektiği, cinayet işleyerek bir insanın yaşamına son veren kişinin yaşamına son verilebileceği düşüncesi oldukça yaygındır. Kimilerine göre cezalandırmanın esası budur zaten. Ölüm cezasının, kişinin yaşamına son verdiği için, infaz edilen kişiye bir şey öğretmeyeceği, onu rehailite etmeyeceği açıktır. Başkalarını bu suçu işlemekten alıkoyup koymadığı, onlara “bir ders olup olmadığı” ise tartışmalıdır. Kimileri idam cezası olan toplumlarda suçlarda azalma olduğunu söylerken, kimileri istatistiklere dayanarak ölüm cezasının suçları önlemede işe yaramadığını iddia etmektedirler. Deneysel olarak saptanabilecek bu durum dışında, adli hatalardan dönüş olmaması, idam karşıtlığı için ciddi bir tezdir. Ölüm cezasına karş çıkanların en önemli tezi, bunun bir insan hakkı ihlali olması, kimsenin -bu kişi cinayet işlemiş de olsa- öldürülmesinin meşru görülemeyeceği, bunu devletin yapmasının ise daha ciddi bir sorun oluşturduğudur. Ölüm cezasının etik boyutu ile hangi konular üzerinden tartışıldığı değerlendirildiğinde, doğru cevap E seçeneğidir.

Etik sorunların özünde kişilerin yapıp etmeleriyle, insanın değerine zarar vermekle, insanın yalnızca bir araç olarak kullanılmasının yol açtığı sorunlar olduğu görülürse, bu çeşitli uğraş alanlarında karşılaşılan etik sorunların özde aynı sorunlar oldukları da görülür. Gerçi etik sorunlar arasında kimi farklılık- lar vardır. Felsefenin bir alanı olarak etiğin sorunları, diğer kişilerle ve kendimizle ilişkilerimizde verdiğimiz kararlarla ve yaptığımız eylemlerle ilgili olmalarına rağmen, yaşamda karşılaşılan etik sorunlardan farklı türden sorunlardır. Günlük yaşamdaki sorulan sorular, belirli bir kişinin belirli bir durumu, eylemi, kişiyi vb. değerlendirmesiyle ve o belirli durumda yapması gerekenle ilgili sorulardır. Buna karşılık meslek etiklerinde sorulan sorular, belirli bir mesleği icra ederken -yani belirli tek durumlar karşısında- kişinin genel olarak ne yapması gerektiğine ilişkin sorulardır; etik ve hukuk normlarla ilgili sorunlardır. Bu nedenle meslek etikleri en başta kendi uğraşı alanlarına ilişkin normlar geliştirmeyi, bunları da söz konusu alanın etik kodları olarak saptamayı hedeflemektedirler. Acaba tüm etik sorunlar norm sorunları mıdır? “Çeşitli mesleklerde ve insan uğraşlarının diğer alanlarında karşılaşılan etik sorunlar, normlara ilişkin sorunlar mıdır, ya da yalnız normlara ilişkin sorunlar mıdır? Yoksa onlar, felsefî etikte ve Aristoteles’in deyişiyle ‘insanın işi’yle ilgili sorunlar mıdır?” Kuşkusuz tüm etik sorunlar normlara ilişkin sorunlar olmadığı gibi yalnız etik kodlar geliştirilerek çözülebilecek sorunlar da değildir. Ama farklı alanlarda karşılaşılan etik sorunların özünde kimi ortaklıklar taşıdığını görmek, böylece “etikler” yerine, farklı alanlardaki etik sorunlardan söz etmek sorunun doğru çözümüne ilk adımın atılması olacaktır. İfade dikkate alındığında doğru cevap E seçeneğidir.

Başta “biyoetik” ya da “tıp etiği” olmak üzere, çevre sorunlarının insana ya da insanlığın geleceğine olası etkilerini konu edinen “çevre etiği”, en geniş anlamıyla iş ya da ticaret yaşamında ortaya çıkan etik sorunları ele alan “işletme etiği”, ayrıca siyaset ve kamu yönetimi alanında karşılaşılan etik sorunları ele alan “siyaset etiği” ya da “yönetim etiği” günümüzde kendilerinden en fazla söz edilen meslek etikleridir.

İnsanın, değerler ortaya koyabildiği için, değerli bir varlık olduğu bilgisel kabulüne dayanan etik görüşünde ise Kuçuradi, kişiyi, kişinin eylemini merkeze alan bir etik görüşü ortaya koyar. Etiğinin nesnesi kişi ve onun eylemleridir. Eylemin bir “yapma” (ya da yapmama, bir tutum) olarak görülmesini de eksik bir bakış bulur. Etik eylemde bulunan kişinin karşısında yer alana göre dört etik ilişki biçiminin varlığını saptar, Bunlar; • Kişi ile kişi ilişkisi, • Kişi ile bir insansal durum ilişkisi, • Yargıcın etik ilişkisi • Kişinin kendisiyle ilişkisidir Bu ilişkilerinde kişinin eylemini masaya yatırır ve eylemin adeta anatomisini çıkarır. Bu bakış onu eylemin üç ana aşamasının • Değerlendirme, • Yaşantı • Yapma (ya da yapmama) Bilgisine ve her bir aşamalarda yaşananların ayrıntılı bilgisini ortaya koymaya götürür.

Meta-etik ya da analitik etik, pozitivist ve analitik geleneğin Mantıkçı Pozitivizmin etikteki yansıması ya da etiğe uygulanmasıdır. Meta, üst, öte, anlamına gelir; Meta-etik: etik yargılar vermek yerine etik terimler ve yargılar üzerinde duran etik anlamına gelir.

Kimi felsefeciler etiğin bilgisel olamayacağını, felsefe içinde yer alamayacağını söylerken; kimi felsefeciler etik -analitik bakış açısından- yalnızca meta-etik olabilir derken; kimileri de "metaetik çözümlemelere ve bu çözümlemelerle ortaya konan bilgilere dayanan, ama bu çözümlemeleri yalnızca başlangıç noktası olarak kabul eden, hem meta hem de normatif yanları olan bir etik kurmaya girişmişlerdir. Birincilere örnek olarak H. Reichenbach; ahlâk kurallarının (etiğin) bilgisel olmadığını, ahlâk buyruklarına isteyerek uyulduğunu, onları ifade edenin isteyerek aldığı kararları dile getirdiğini, bilgiyi örnek alan bir etik kurmanın olanaksız olduğunu ileri sürmektedir.

Bugün "pratik etik" ya da "uygulamalı etik" denince akla, ölüm cezası, işkence, kürtaj, ötanazi, genetik araştırmalar, işkence gibi günümüzün öne çıkan kimi önemli etik sorunlarını ele alan etik çalışmaları gelmektedir. Bu anlayışın arkasında etiğin aslında "teorik" olduğu, kimi kuramlar veya bilgiler ortaya koyan bir alan olduğu varsayımı yatmaktadır. Bu teoriler ise yaşama, yaşamda karşılaşılan etik sorunlara ışık tutacak nitelikte değildir. Öyleyse bu kuramları yaşamda karşılaşılan etik sorunlara uygulayacak farklı türden etik çalışmalara gereksinim vardır. İşte "pratik etiğin" kendisini, kendi varlık nedenini temellendirdiği, gerekçelendirdiği akıl yürütme bu tür bir akıl yürütmedir.

“Değer duygusu” Scheler tarafından “tekil anlamda değeri” görmek, tanımak anlamında kullanılır. değer duygusu yoluyla bilinmesi onların “değer bilinci” tarafından yaratıldığı anlamına gelmez. Değerler insan bilincinden ve bilinmesinden bağımsızdırlar. “Değerlerin nitelikleri, renk, ton nitelikleri gibi ideal objelerdir”. Onlar bilinmez, ulaşılamaz, karanlık objeler değil, açık biçimde duyulabilen fenomenlerdir. Onların -duyusal a priori- bilgilerine ulaşılabilir kılan bu nitelikleridir.

Cinayet işleyenlerin, özellikle vahşice işlenen cinayetlerde suçluların ölüm cezasıyla cezalandırılması gerektiği, cinayet işleyerek bir insanın yaşamına son veren kişinin yaşamına son verilebileceği düşüncesi oldukça yaygındır. Bu aslında bilinen en eski "adalet!" ilkesidir: dişe diş, göze göz ilkesi. Bu ilkeyle hareket edildiğinde işkence yapana işkence yapılabileceği, birisini sakatlayanın sakatlanabileceği, insan öldürenin öldürülebileceği gibi bir sonuca varılmaktadır. Bu ilkeyle oluşturulan cezalandırma sistemlerine bugün de dünyamızda rastlanmaktadır.

Günümüzde etiğe olan ilgi artışı, genetikle ilgili tartışmalarda açıkça görüldüğü gibi, daha çok kimi mesleklerde karşılaşılan etik sorunların artmasının ya da artan sorunların farkına varılmasının bir sonucudur. Başta "biyoetik" ya da "tıp etiği" olmak üzere, çevre sorunlarının insana ya da insanlığın geleceğine olası etkilerini konu edinen "çevre etiği", en geniş anlamıyla iş ya da ticaret yaşamında ortaya çıkan etik sorunları ele alan "işletme etiği", ayrıca siyaset ve kamu yönetimi alanında karşılaşılan etik sorunları ele alan "siyaset etiği" ya da "yönetim etiği" günümüzde kendilerinden en fazla söz edilen meslek etikleridir. Ama genellikle "meslek etikleri" denen (aslında ise genellikle meslek ilkelerinden oluşan (bu "etikler"in sayısı yukarıda sayılanlarla da sınırlı değil. Gazeteciler bir "gazetecilik etiği"nden, mühendisler bir "mühendislik etiği"nden, kütüphaneciler bir "kütüphanecilik etiği"nden, hemşireler bir "hemşirelik etiği"nden söz ediyorlar ya da zaman zaman böyle bir etiğe olan gereksinimi dile getiriyorlar. Bu örnekleri daha da artırmak ve "etik" bu anlamda kullanılınca meslek sayısı kadar etikten söz etmek mümkün, hatta aynı meslek içinde farklı türden etkinliklere uygun "etikler"den söz etmek de mümkündür.

Kimi felsefeciler etiğin bilgisel olamayacağını, felsefe içinde yer alamayacağını söylerken; kimi felsefeciler etik -analitik bakış açısından- yalnızca meta-etik olabilir derken; kimileri de "metaetik çözümlemelere ve bu çözümlemelerle ortaya konan bilgilere dayanan, ama bu çözümlemeleri yalnızca başlangıç noktası olarak kabul eden, hem meta hem de normatif yanları olan bir etik kurmaya girişmişlerdir. Birincilere örnek olarak, "ahlâk kurallarının (etiğin) bilgisel olmadığını", "ahlâk buyruklarına isteyerek uyulduğunu, onları ifade edenin isteyerek aldığı kararları dile getirdiğini", "bilgiyi örnek alan bir etik kurmanın olanaksız" olduğunu ileri süren H. Reichenbach; etik önermeleri (yargıları) "ünlemler gibi duygu anlatımları" olarak gören A. J. Ayer; onları ünlemler olmaktan ziyade 'buyruk yargıları' olarak gören R. Carnap ve C. L. Stevenson sayılabilir

Ötenazi, savaş, şiddet, kadın sorunları etik çerçevesinde ele alınmaya başlandı ve bunlarla uğraşan etiğe uygulamalı etik denildi. Diğer tanımlar da uygulamalı etiği açıklamaktadır. Fakat doğru tanım kitaptaki ile birebir olan C seçeneğidir.

Scheler’in Kant’ın ahlak yasasının temel özelliği olarak gördüğü biçimselliğe yönelik eleştirilerinden sonra, etik tarihinde Kant etiğine biçimselci etik demek gelenek haline gelmiştir. Scheler’in eleştirisinin temeli ise farklıdır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Kant'ın ahlaklılığı temellendirirken, insanı yalnızca akıl sahibi varlık olarak görmesi ya da akıl sahibi varlık olarak insana yönelen tutumu yer almaktadır. Dolayısıyla değerler için akıl varlığı ifadesi kullanılamaz. Doğru cevap E seçeneğidir.

Hartmann, Scheler’den farklı olarak değerler sorununu ontolojik bakışla ele alır. Diğer seçenekler Hartmann'ın düşüncelerini açıklarken, ontolojik bakışın kitaptaki tanımı B seçeneğindeki gibidir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Kuçuradi Değerlendirme biçimlerini- birbirinden ayırarak, doğru değerlendirmenin yapılabilmesinin önkoşullarını ortaya koyar. Doğru cevap B seçeneğidir.