ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ

Hutcheson, estetik hazzın insandaki “iç duyu” aracılığıyla ortaya çıktığını savunan düşünürlerden biridir. Güzellik hazzı, bu iç duyu yardımıyla bilginin, aklın ve deneyimin herhangi bir katkısı olmadan; kişisel ilgiden ve yarardan uzak; doğrudan ve zorunlu olarak elde edilir.

Immanuel Kant’ın (1724-1804) başyapıtlarından olan Salt Aklın Eleştirisi ( 1781), Pratik Aklın Eleştirisi (1788) ve Yargı Gücünün Eleştirisi (1790) üç farklı ana problemin çözümüne odaklanır. Bunlardan birincisi, nesnel ve evrensel olarak geçerli deneysel yargılarda bulunmanın apriori koşullarını sorgular. Bu sorgulamada Kant, zaman ve mekânı duyumun yani nesnelerin, olgu ve olayların bizi nasıl etkilediğinin apriori koşulları olarak görür. Aklın kategorileri olan nitelik, nicelik, ilişki ve modalite de yargıda bulunmanın apriori koşullarıdır. Yani, biz nesneleri zaman ve mekân içerisinde algılar, onlara ilişkin yargılarımızı da bu kategoriler aracılığıyla ortaya koyarız. Kant, Pratik Aklın Eleştirisi’nde ise evrensel ahlaki yargılarda bulunmanın apriori koşullarını sorgular. Yaşlılık dönemi eserlerinden olan Yargı Gücünün Eleştirisi ise estetik konusuyla ilgilidir. Kant, bu eserinde hazza dayanan yargılarımızın apriori koşullarının olup olmadığı sorusunu araştırır. Yargı Gücünün Eleştirisi bugünkü anlamda felsefi estetiğin temel eseri olarak kabul edilir.

Baumgarten’a göre estetik doğruluk hem kesin değildir, hem de doğruluğu tam olarak kavranamaz. Ancak, estetik doğruluğun mantıksal doğruluktan önemli bir farkı vardır. Mantıksal doğruluk zengin duyumsal içeriği feda ederek algıyı renksiz ve cansız bir duruma sokarken, estetik doğruluk zenginliği, kaosu ve maddeyi çağırır.

Fichte, Shelling ve Hegel, Alman idealizminin önde gelen üç düşünürüdür. Bu düşünürlerin ortak noktası Kant’tan miras kalan özgürlük-zorunluluk problemini felsefi çalışmalarının merkezine koymuş olmalarıdır. 18. ve 19. yüzyıl Alman filozofları sanat ve estetik yaklaşımlarında Kant’tan beri devam eden bu sorunu farklı kavramlar altında estetik alana taşımışlardır.

Alman romantizminin önde gelen temsilcilerinden olan Friedrich Schiller (1759- 1805) edebiyat, şiir, oyun yazarlığı ve estetik alanındaki çalışmalarıyla bilinir. Onun, estetik ve estetik eğitim konusundaki görüşlerinin yer aldığı İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine Mektuplar adlı eseri güzelin felsefi çözümlemesini; sanat ve kültür ile ilişkisini ve bu ilişkinin insanın estetik eğitimi üzerine etkisini araştırır.

Romantik felsefe genel olarak sanatı felsefi incelemenin tamamlayıcısı olarak görmüştür. Ancak, hiçbir romantik düşünür sanatın felsefedeki yeri konusunda Schelling kadar açık ve kesin bir ifadede bulunmamıştır. Schelling, Transendantal İdealizm Sistemi adlı eserinde şöyle der: “Felsefenin tek ve ebedi aracı sanattır”. Peki, Schelling’in sanata böylesi merkezi bir değer vermesinin nedeni nedir? Bu sorunun yanıtı Kant’la birlikte Alman idealist filozofların çözmeye çalıştıkları felsefi sorunda yatar.

Almanca Geist sözcüğünün karşılığı olan Tin, kimi metinlerde Zihin (Mind), kimi metinlerde de Ruh (Spirit) olarak karşılanmaktadır. Hegel felsefesinde Tin, genel anlamda insan zihnini ve onun ürettiklerini ifade eder. Bu anlamda Tin, doğanın karşıtıdır. Tin, subjektif tin ve objektif tin olmak üzere iki şekilde kendini gösterir. Subjektif tin bireysel psikolojik yaşamın tamamını kapsar.

Schopenhauer, ideaları bilme yeteneğinin tüm insanlarda dereceli olarak var olduğunu kabul eder. Çünkü böyle bir yetenek olmasaydı sanatçıların hoşlandığı gibi diğer insanların sanat yapıtlarından hoşlanması, güzele ve yüceye karşı bir duyarlılık göstermeleri mümkün olmazdı. Görüldüğü gibi, Schopenhauer kendi metafiziğinde gerçekliğin bilgisini edinmede sanata merkezi bir rol yükler. Ona göre, tüm sanatların amacı algılanabilir ve kavranabilir ideanın canlandırılması ve diğer insanlara iletilmesidir. Estetik bilginin kaynağı da sanat eseri yoluyla aktarılan idealardır. Schophenhauer sanatın taklit olduğu görüşüne karşıdır.

Friedrich Nietzsche’nin (1844-1900) eserlerinin hemen hemen tümünde yer yer sanat ve estetik konusunda açıklama ve değerlendirmelere rastlamak mümkündür. Schopenhauer’ın etkisinde kalarak yazdığı ilk eseri Tragedyanın Doğuşu ise doğrudan sanat ve estetik konusuna ayrılmış bir çalışmadır. Nietzsche bu eserinde insanı n asıl metafizik uğraşısının sanat olduğunu ve “dünyanın varoluşunun yalnızca estetik fenomen olarak” temellendirilebileceğini savunarak, sanata yaşamın gözüyle bakmaya çalışır.

Bu dönem estetik incelemelerinde estetik bilgi veya yargının içsel ve öznel temeline karşın nesnel veya genelleştirilebilir bir yönünün olup olmadığı sorunu Hutcheson, Hume, Kant ve Hegel gibi filozofların ele aldığı başlıca sorunlardan biri olmuştur.

Francis Hutcheson (1694-1746/7), etik ve estetik yargıların duyguya bağlı olduğunu savunan ilk düşünürlerden biridir.

On sekizinci yüzyıl aynı zamanda “estetik” sözcüğünün ortaya çıktığı dönemdir. Baumgarten, estetik sözcüğünü ilk kullanan düşünür olarak Estetik adlı çalışmasında bu kavramın felsefenin bir dalı olarak özerkliğini, sınırlarını ve içeriğini ortaya koymaya çalışmıştır.

Estetiğin temel konularından biri olan “beğeni” kavramı bu dönemde konuyla ilgili eserlerin ana teması olmuştur. Francis Hutcheson (1694-1746/7), etik ve estetik yargıların duyguya bağlı olduğunu savunan ilk düşünürlerden biridir. Hutcheson’un güzellik görüşünün ana ilkesi onun “güzellik, bizde ortaya çıkan ideadir” ifadesinde yatar. Estetik haz ‘iç duyu’ aracılığıyla elde edilir.

David Hume (1711-1776) İngiliz deneyimci felsefenin önde gelen filozoflarından biridir. Hume’un felsefi gelişiminde, özellikle ahlak kuramında, Hutcheson’un etkisi derindir. Hume, beğeni yargısının kaynağının içsel olduğunu savunmakla birlikte, genel geçer bir beğeni ölçütü olup olmadığını araştırmaktan da geri kalmaz. Gerçekten
de, “Beğeni Ölçütü Üzerine” adlı çalışmasının ana konusu budur.

Hegel, Schelling, Schophenauer ve Schiller estetik konusunu doğrudan ele alan Alman İdealist filozoflarıdır. Ancak Hume İngiliz Deneyimciliği ekolüne bağlıdır.

Immanuel Kant’ın (1724-1804) başyapıtlarından olan Salt Aklın Eleştirisi (1781), Pratik Aklın Eleştirisi (1788) ve Yargı Gücünün Eleştirisi (1790) üç farklı ana problemin çözümüne odaklanır.

Kant, bu çözümlemeyi Salt Akl›n Elefltirisi adlı eserinde vermiş olduğu yargı tablosundaki dört kategoriye, (nitelik, nicelik, ilişki, ve modalite) dayanarak yapar. Arzu bu kategorilerden birisi değildir.

Alman romantizminin önde gelen temsilcilerinden olan Friedrich Schiller (1759-1805) edebiyat, şiir, oyun yazarlığı ve estetik alanındaki çalışmalarıyla bilinir. Onun, estetik ve estetik eğitim konusundaki görüşlerinin yer aldığı İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine Mektuplar adlı eseri güzelin felsefi çözümlemesini; sanat ve kültür ile ilişkisini ve bu ilişkinin insanın estetik eğitimi üzerine etkisini araştırır.

1770 yılında Almanya’nın Stuttgart kentinde dünyaya gelen G. W. F. Hegel, 1831
yılında Berlin’de ölmüştür. Başlıca eserleri arasında Tinin Görüngübilimi, Hukuk
Felsefesi ve Felsefe Bilimleri Ansiklopedisi yer alır. Üniversitede verdiği konferanslara dayanan Tarih Felsefesi, Estetik, Din Felsefesi, Felsefe Tarihi kitapları ise ölümünden sonra yayınlanmıştır. Hegel idealist bir düşünür olarak “hakiki olan şey idea’dır” görüşünü benimser.