ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ

Platon, Sokrates’in etkisinin açıkça görüldüğü gençlik döneminde felsefe tarihinde ilk kez sistematik bir şekilde “Güzel nedir?” sorusunu bazı kavramsal çözümlemelerle yanıtlamaya çalışır.

Platon’un genel felsefi gelişimi üç farklı dönemi kapsar: Bunlardan birincisi Sokratik devir veya gençlik dönemi, ikincisi olgunluk dönemi, üçüncüsü ise yaşlılık dönemidir. Onun estetik konusundaki düşünceleri de bu gelişim dönemlerine göre farklılık gösterir. Platon, Sokrates’in etkisinin açıkça görüldüğü gençlik döneminde felsefe tarihinde ilk kez sistematik bir şekilde “Güzel nedir?” sorusunu bazı kavramsal çözümlemelerle yanıtlamaya çalışır. Olgunluk döneminde ise Platon’un güzel sorgulamasının amacı “güzel” kavramının tanımından çok onun ontolojik temellerini araştırmaktır. Bu yaklaşımda güzel, oluşa ve görüngüler dünyasına karşı t, zihinsel ve tözsel bir varlık olarak görülür. Yaşlılık döneminde Pitagorasçılığın etkisi altında olan Platon “güzel” kavramını sayı ve ölçüyle ilişkili olarak ele alır.

Aristoteles, hocası Platon’un sanatın taklide dayanan bir etkinlik olduğu görüşünü paylaşmakla birlikte estetik edimin ve deneyimin özerk olduğunu savunur. Bu görüş farklılığı, Aristoteles’in sanatı insan psikolojisi çerçevesinde temellendirmesinde yatar. Aristoteles sanatta eylemin taklidinden bahsederken bununla sadece estetik veya ahlaki değeri olan bir eylemi değil, aynı zamanda genel doğruluğu olan bir eylemi kast eder.

Augustinus’un güzel kuramının birlik, sayı, eşitlik, oran ve düzen kavramları üzerine kuruludur.

Aquinas’ın (1225-1274) estetik görüşü onun güzel ile sanat arasında yaptığı ayrımla ilişkilidir. Ona göre, sanat belli bir pratik düzen içerisinde yapılması geren iş, pratik edim veya yapma biçimidir. Buna karşın güzellik bir eylem içermez; salt bilmedeki doyma, derin düşüncedir. Güzel, biliş yetisinde var olur ve edilgendir. Güzel, estetik nesneyle onu izleyen estetik özne arasındaki karşılıklı etkileşim içerisinde görüşe zevk veren şeydir.

Orta Çağ İslam sanat ve estetik anlayışına katkı sunan İslam filozofları; İbn Rüşd, Mevlana, İbn Sina, Farabi, El Kindi gibi isimlerdir.

Orta Çağ İslam sanat ve estetik anlayışının genel özelliği tıpkı Hristiyan Orta Çağ’ında olduğu gibi, ontolojik, metafizik, dinî ve ahlâkî özellikler taşımasıdır. Hem metafizik hem de psikolojik temellendirme açısından Antik Yunan felsefesinin Farabi (870-950), İbn Sina (980-1037) ve İbn Rüşd’ün (1126-1198) estetik anlayışları üzerine açık bir etkisi vardır. İslam Felsefesinde güzelin metafiziksel ya da duyularla algılanamayan güzellik olarak ele alınması güzel kavramını Tanrı ile ilişkili olarak ele almayı gerektirmektedir. İslam filozofları güzelin metafiziksel temelinin yanı sıra psikolojik veya duyumsal açıdan da incelemişlerdir. Bu incelemede haz, hoşlanma ve hayret kavramları önemli bir yer tutar.

Antik Çağ ve Orta Çağ’da estetik ve sanat felsefesi Platon ve Aristoteles’te olduğu gibi genel olarak araçsaldır. Örneğin Plotinus’un güzellik kuramı onun metafiziğine dayanır. Ona göre, tüm varlıkların nedeni olan Bir, ezeli ve ebedi, bölünmez, yetkin ve bütünlük sahibidir. Duyusal dünyanın güzellikleri, varlıklarını sudûr yoluyla Bir’den alırlar. Bu güzellikler aynı zamanda Bir’e ulaşmak için aracı rol oynarlar.

Antik Çağ ve Orta Çağ estetik ve sanat kuramları göz önüne alındığında güzel kavramı yarar, iyi ve doğru kavramlarıyla ilişkili olarak temellendirilmiştir.

Güzel, tek tek şeylerde güzel olandır, Platon’un güzellik anlayışının özelliklerinden biri değildir.

Güzel, salt duyu yoluyla haz verendir kavramı, Platon’un güzel kuramı çerçevesinde savunulamaz.

Sanatsal değer sadece doğada olanın olduğu gibi aktarılmasıyla ortaya çıkar görüşü, Aristoteles’in sanat kuramında yer alan bir görüş değildir.

Gerçeklikten uzak yalanlar içeren sanat, insanı kandırmayı hedefler ifadesi, Augustinus’un güzellik anlayışını yansıtmaz.

Güzel kavramı mantıksal olarak belirlenebilir ifadesi, Orta Çağ İslam estetiğinin özelliklerinden biri değildir.

Şiir, Orta Çağ liberal sanatlar sınıflandırmasında yer almaz.

Aristoteteles-İbn Sina güzele yönelmeyi insan doğasında var olan bir eğilim olarak görür.

Aquinas, güzeli metafiziksel bir temel üzerine kurmaz.

Sokrates öncesi felsefenin konusu Kozmos idi. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Sokrates’le birlikte felsefenin konusu kozmostan nomosa dönmüştür. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.