ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ

Bu bölümde sanatın bilgi ile olan ilişkisini tartışacağız. Bu ilişkinin irdelendiği alana genel olarak sanat epistemolojisi adı verilir. Başka bir deyişle sanat epistemolojisi, sanatın bilgi ile arasındaki ilişkiyi araştıran alandır. Bu aynı zamanda sanatın bilişsel değerinin olup olmadığının yapıldığı sorgulamadır. Bu tartışma alanı içerisinde olmak demek en temelde şu iki soruyu sormak demektir: “Sanat bilginin kaynağı olabilir mi?”, “Sanat bize bir şeyler öğretebilir mi?”

Platon'un Theaitetos diyaloğunda verilen bilgi tanımlarından biri ve en eskisi gerekçelendirilmiş doğru inançtır. Bu tanım yirminci yüzyılda epistemoloji literatüründe, özellikle Edmund Gettier'in “Gerekçelendirilmiş Doğru inanç Bilgi midir?” başlıklı makalesiyle çok büyük tartışmalara neden olmuştur. Bu tartışmalar halen devam etmektedir.

Sanatın bir bilgi kaynağı olması konusunda şüpheleri olanlar bile genellikle sanatın bilişsel uyarım kaynağı olduğunu kabul ederler. “Bilişsel olarak uyarmak” tan anlaşılan şey, kişinin bilinçli yaşamını harekete geçiren “düşünceler, duygular, algılar ve arzular” gibi etkinliklerdir. Bu tür etkinlikler bilgiye götürebilir, götürmeye de bilir. Yine de sanatın böyle bir gücünün olması onun bir bilgi kaynağı olarak ele alınabilmesiyle ilgilidir.

Ontoloji (varlıkbilim) genel olarak varlıkları, bu varlıkların ne tür birer varlık olduğunu araştıran alanın adıdır. Ontolojiyle uğraşan düşünürler gerçekliğin geniş bir haritasını sunarlar. Bu harita içerisine kimi zaman birbiriyle örtüşen kimi zaman da birbirinden bağımsız varlık türleri ya da kategorileri girer. Varlık kategorileri içerisinde şunlar bulunur: Fiziksel ve zihinsel varlıklar (fiziksel ve zihinsel ontolojik kategorileri); somut ve soyut varlıklar (somut ve soyut ontolojik kategorileri) ve tümel ve tikel varlıklar (tümel ve tikel ontolojik kategorileri). Özelde sanat ontolojisi ile uğraşanlar da sanat yapıtlarının bu varlık çeşitliliği içerisinde nerede yer aldıklarını yani bir sanat yapıtının ne tür bir şey/varlık olduğunu araştırırlar.

İngiliz felsefeci Collingwood (1889-1943), Sanatın İlkeleri (1938) adlı eserinde hayali varlık görüşü adı verilen bir görüşü ortaya koyarak fiziksel nesne görüşüne özellikle iki açıdan karşı çıkmıştır:

Sanatın etik değerlendirmesi genel olarak iki karşıt felsefi duruşu doğurmuştur: Ahlakçılık (moralizm) ve özerkçilik (otonomizm) (estetikçilik). Ahlakçılık, sanatın estetik değerinin ahlaki değerince belirlenmesi ya da ona indirgenmesi gerektiğini savunur. Özerkçilik ya da estetikçilik ise ahlaki kategorilerin sanata uygulanmasının uygunsuz olduğu görüşündedir.

Konuyla ilgili çalışmalar artık sanat yapıtlarının ahlaki değerlendirmelerinin yapılıp yapılamayacağı üzerine değil daha çok bu tür değerlendirmelerin estetik değerlendirmeler olarak nitelendirilip nitelendirilemeyeceği üzerine eğilmektedir. Güncel tartışmalar daha çok (roman, hikâ- ye, sinema gibi) anlatısal sanat etrafında dönmektedir. Anlatısal sanatın kendine özgü özelliklerinden ötürü etik eleştirinin özellikle bu sanat türüyle ilgili olduğu görüşü yaygındır.

“Aşırı ahlakçılık bir sanat eserinin estetik değerinin ahlaki değeriyle belirlendiği görüşüdür.” Bu görüşün en uç savunulan şekli bütün estetik değerleri ahlaki değerlere indirger. Aşırı ahlakçılığın en tipik savunucusu on dokuzuncu yüzyıl Rus yazarlarından Leo Tolstoy’dur. Sanatın toplum içerisindeki ahlaki öneminin estetik değeri için zorunlu olduğuna vurgu yapan Tolstoy sanatın insan yaşamındaki hizmet ettiği amaca göre tanımlanması gerektiğini de iddia etmiştir.

Aşırı özerkçiliğin sloganı “sanat sanat içindir” sözüdür. Anlaşılacağı üzere bu sözün gerçekleşmesi ancak sanatın toplumsal kılıfından çıkartılmasıyla olanaklıdır. Aşırı özerkçiliğin en tipik temsilcilerinden biri on dokuzuncu yüzyılda yaşamış olan İrlandalI yazar ve şair Oscar Wilde’dir. Wilde’m görüşüne göre edebi eserlerde ahlakla ilgili konular ele alınsa dahi bu işlenen konuların sanatın estetik değeriyle bir alakası bulunmamaktadır.

Sanatın bilgi ile olan ilişkisinin irdelendiği alana genel olarak sanat epistemolojisi adı verilir

Sanat yapıtlarının genel olarak varlıklar içerisindeki yerinin incelendiği alana sanat ontolojisi adı verilir.

"Bir sanat yapıtı ne tür bir varlıktır?" sanat ontolojisinin en temel sorusudur.

"Sanat bize bir şeyler öğretebilir mi?" sanat epistemolojisinin en temel sorusudur.

Aşırı ahlakçılık bir sanat eserinin estetik değerinin ahlaki değeriyle belirlendiği görüşüdür.

Aşırı özerkçiler sanat yapıtlarıyla ilgili ahlaki tartışma ve değerlendirmelerin hiçbir zaman uygun olmadığını savunurlarken, ılımlı özerkçiler yalnızca sanat yapıtlarının estetik boyutunun özerk olduğunu iddia ederler.

Sanat yapıtlarının ahlaki eğitim verdiğini öne süren ve anlatısal eserlerin okuyucuya yeni ahlaki duygular ya da ilkeler öğretmediğini, sadece zaten varolan bu tür duygu ve ilkeleri harekete geçirdiğini savunan ılımlı ahlakçı Noel Carroll'dur.

Ilımlı ahlakçıların kullandığı argümanlardan biri "ortak neden argümanı" olarak bilinir.

Carroll’un ılımlı ahlakçı duruşunu desteklemek için kullandığı pek çok roman ve film örnekleri arasında en önemlisi belki de başka düşünürlerin de sıklıkla örnek olarak kullandığı Leni Riefenstahl’ın yapımcı ve yönetmenliğini üstlendiği "İradenin Zaferi" adlı 1935 yılı Nazi propagandası yapan belgesel filmdir.

Leo Tolstoy aşırı ahlakçılığın en önemli savunucularındandır.

Platon