ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ

Sanat epistemolojisi, sanatın bilgi ile arasındaki ilişkiyi araştran alandır.

Platon, sanatçıların, herhangi bir şeyin taklidini o şey hakkında herhangi bir bilgiye sahip olmadan yapabilen kişiler olduğuna inanır; sanatsal etkinliklerin de insanların dengesiz bir ruha ve dolayısıyla kötü bir karaktere sahip olmalarına yol açmasından ötürü zararlı şeyler olduğunu savunur.

Aristoteles izleyiciler açısından katharsis adını verdiği bir görüş geliştirmiştir.

Sanatın mistik uyarı sağladığı görüşü, bilgi kaynağı olarak gören görüşlerden birisi değildir

Ontoloji (varlıkbilim) genel olarak varlıkları, bu varlıkların ne tür birer varlık olduğunu araştıran alanın adıdır.

Sanat bilginin kaynağı olabilir mi? Sorusu sanatın ontolojisi değil, epistemolojisi ile ilgili bir sorudur?

Farklı sanat türlerini dikkate alarak sanat yapıtlarına baktığımızda, resim ve (döküm olmayan) heykelleri tekil varlıklar olarak görürüz .

Tip-örnek kuramı, Richard Wollheim Sanat ve Nesneleri (1980) adlı kitabında, edebi yapıtların ve müziğin fiziksel nesneler ya da bu nesnelerin bir sınıfı olmadıklarını söyleyerek bu tür yapıtların tipler olduğunu ve kopyalarının ya da gösterimlerinin de bu yapıtların örnekleri olduğunu görüşüne dayalıdır.

İfadelerdeki içerik özerkçiliği tanımlamaktadır.

Ilımlı özerkçiler yalnızca sanat yapıtlarının estetik boyutunun özerk olduğunu iddia ederler.

Sanatın bilgi ile olan ilişkisinin irdelendiği alana genel olarak sanat epistemolojisi adı verilir. Başka bir deyişle sanat epistemolojisi, sanatın bilgi ile arasındaki ilişkiyi araştıran alandır. Bu aynı zamanda sanatın bilişsel değerinin olup olmadığının yapıldığı sorgulamadır. Bu tartışma alanı içerisinde olmak demek en temelde şu iki soruyu sormak demektir: “Sanat bilginin kaynağı olabilir mi?”, “Sanat bize bir şeyler öğretebilir mi?”
Sanatın bilişsel değerinin olduğunu savunan düşünürler çoğunlukla; sanatın
bize bir şeyler öğretebileceğini, sanat hakkında bir şeyler bilebileceğimizi, sanatın dünya hakkındaki algımızı, anlayışımızı değiştirebileceğini, sanatın kendimizle ilgili kimi şeylerin değişmesine neden olabileceğini ve sanatın bilginin kaynaklarından biri olabileceğini düşünürler. Ancak  “bilgi”den yalnızca önermesel bilgi türünü anlıyorsak bu durumda sanatın bilgiyle olan ilişkisine pek de sıcak bakmayacağımız aşikârdır. Nitekim bilginin epistemoloji tarihinde en sık yapılan tanımına bakacak olursak, gerekçelendirilmiş doğru inancın önermesel bilgi için geçerli olduğunu oysaki sanatın bilgi ürettiği kabul edildiğinde aynı tanımın geçerli olmayacağını söylememiz gerekir

Sanatın bilgi ile olan ilişkisinin tartışıldığı veya irdelendiği alana genel olarak sanat epistemolojisi adı verilir. Dolayısyla cevap A şıkkıdır.

Sanatı bilgi kaynağ› olarak ele alan ilk filozoflar Platon ve Aristoteles’tir. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

Platon’un Devlet adlı meşhur eserinden şu bölüm epistomoloji konusunun özüne açıklık getirmektedir: “İstersen bir ayna al eline, dört bir yana tut. Bir anda yaptın gitti güneşi, yıldızları, dünyayı, kendini, evin bütün eşyasını, bitkileri, bütün canlı varlıkları. -Evet görünürde varlıklar yaratmış olurum, ama hiçbir geçerliliği olmaz bunların. -İyi ya, tam üstüne bastın, işte düşüncemin; çünkü bu türlü varlık yaratan ustalar arasına ressamı da koyabiliriz değil mi?” Bu alıntıdan anlaşılacağı üzere iki dünya söz konusudur: Aynanın dışındaki dünya (gerçek nesneler dünyası) ve aynanın içindeki dünya (gerçek olmayan nesneler dünyası). Platon, aynanın içinde görünen nesnelere Eidola adını vermiştir. Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Bir sanatçı bilgisini edinmeden herhangi bir şeyi taklit edebilmektedir. Benzer şekilde bir şair de erdemler hakkında bilgi sahibi olmaksızın güzellik hakkında ya da cesaret hakkında yazabilir. Kendisi hiçbir şekilde erdemli olmayan bir sanatçı erdemlere övgü yağdıran, ahlaklı olmanın ne kadar önemli olduğunu anlatan şiirler yazabilir. Bu mümkündür çünkü sanatçılar yalnızca görüntülerle yetinebilen, görüntülerden yola çıkarak etkinlikte bulunan kişilerdir. Gerçeği yansıtmadıkları için de “öğrettikleri” şeyler yanlış şeyler olmaktadır. Epistemolojik bağlam içerisinden söyleyecek olursak sanatçılar Doxa  ile ilgilenirler. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Aristoteles hocası Platon’un sanatın kişinin ahlaki karakterinin gelişimini etkilemesi görüşüne katılmıştır. Ne var ki Aristoteles kişinin karakteri üzerindeki bu etkilenmenin olumsuz değil olumlu olduğunu iddia etmiştir. Poetika adlı eserinde özellikle tragedyalar üzerine eğilen Aristoteles izleyiciler açısından katharsis adını verdiği bir görüş geliştirmiştir.

Sanatı bilgi kaynağı olarak ele alabilmenin olanaklı yollarından biri de sanatın
bilgi kategorilerini şekillendirmede rolünün olduğunu öne sürmektir. Bu görüşe
göre örneğin “kavramsal bilgi” kategorisi yeniden şekillenebilir. Kimi düşünürler
(Hagberg ve Wilson gibi) sanatın bize kavramsal bilgi sağladığı görüşünü savunmuşlardır. Örneğin, Virginia Woolf’un Deniz Feneri adlı yapıtında ağırlıklı olarak işlenen konu “sempati”dir. Bu yapıttan sempatiyle ilgili edinilen deneyimsel bilgi genel olarak “sempati” kavramı hakkında genel bir şeyler öğrenmemize katkıda bulunur.

Klasik müzik ve edebiyata baktığımızda ise, bu tür eserleri çoklu varlıklar olarak değerlendiririz. Bu tür yapıtların pek çok kopyası ve gösterimi olabilir. Sanatçının imzalı el yazmasına ayrı bir değer verebiliriz ama şu bir gerçektir ki el yazması tahrip olsa bile yapıtın kendisi yok olmaz, varlığını sürdürmeye devam eder. III. seçenek ise  tekil varlıkların özelliklerinden söz edilmektedir.

İngiliz felsefeci Collingwood (1889-1943), Sanatın İlkeleri (1938) adlı eserinde hayali varlık görüşü adı verilen bir görüşü ortaya koyar. Ona göre sanat yapıtlarının yaratılmalarında hayal gücü şarttır. Üstelik bu şart yeterli bile olabilir. Sanat yapıtını görebilmek için kesinlikle hayal gücü gerekir. Bu hayal gücü
örneğin, duyulan sesleri tamamlayabilir ya da düzeltebilir ve eğer gürültü varsa bu gürültüyü duyulan seslerden ayırabilir.

“Çalıkuşu en çok okunan Türk romanıdır.” dediğimizde bir tip olarak edebi bir yapıttan söz ediyoruzdur. Reşat Nuri Güntekin’in 1922 yılında yazmış olduğu bu romanın sonrasında çoğaltılarak kopyalarının satılmaya başlamasıyla kendime de bir kopya alabildiğimi düşünelim. Şimdi artık somut olarak elimde tutarak okumaya başladığım roman Çalıkuşu’nun bir örneğidir. Çalıkuşu soyut bir varlık olan bir tip olarak yok edilemez. O bir kere kaleme alınmış ve dolayısıyla yaratılmıştır. Diğer taraftan kopyalarının hepsinin yok edildiğini tasarlamak olanaklıdır. Evimde bulunan ve bana ait olan Çalıkuşu örneği herhangi bir sebepten yok olabilir (örneğin yanabilir), ancak Reşat Nuri Güntekin’in yazmış olduğu Çalıkuşu hiçbir şekilde tahrip edilemez, yok edilemez.