ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ

Ele alabileceğimiz en eski  ve uzun süre etkili olmuş kuram; Yunancadan kabul edildiği biçimiyle 'mimetik sanat kuramı', Sanatı yaşamın yansıması olarak kabul ettiği için 'yansıtmacı kuram', Nesnelerin temsil edilmesi anlamında da 'temsilci kuram' olarak da anılan Öykünmecilik/Taklitçilik kuramıdır.

Felsefi düşünmede sanat kuramları; Öykünmecilik, Sezgicilik, Duyguculuk, Biçimcilik ve İradecilik'tir. Faydacılık diye bir kuramdan bahsedilemez.

İradecilik/İstençlik kuramı diğer kuramlardan biraz farklıdır. Farkı şudur: Diğerleri gibi sanatı basit bir şekilde tanımlamaz. Parker’a göre sanat üç şeydir: 1) Dilek ve arzuların cisimleşmesi 2) sanatın kamusallığını ortaya koyan dil 3) hayal gücüyle dili birleştiren uyum. Parker’a göre bu üç özellik yalnızca sanatın sahip olduğu özelliklerdir. Bu yüzden "anlamlı biçim", "ifade", "sezgi" gibi popüler sanat tanımları hatalı tanımlardır.

*Kimi müzik parçaları ya da resimler herhangi bir şeyi taklit ya da temsil etmezler. 

*Sanat yapıtlarının ortak özelliklere sahip olmaması

*Sanat yapıtlarıyla sınırlandırılabilecek özellikler kümesinin oluşturulamaması

*Sanatın kapalı bir kavram olarak değil açık bir kavram olarak değerlendirilmesi

*Sanatın zorunlu ve yeterli koşullarından bahsedilememesi 

sanatı tanımlamadaki sorunlardan bazılarıdır.

Belirli nesneleri öğrenme biçimimizden yola çıkarak bu öğrenme biçimini sanat dallarına uyarlayan 'tipik örnek' görüşü" Paul Ziff'in ortaya attığı bir görüştür. Örneğin, “kitap” kelimesinin kullanımını bilmeyen bir çocuğa kitabın ne olduğunu öğretmenin en iyi yolu ona bir kitap göstermek olacaktır. Bu kitap muhtemelen ne fazla kalın ne fazla ince olacak, sayfaları bofl olmayan bir kitap olacak,
bir cep kitabı ya da deftere benzeyen bir kitap olmayacaktır.

Sanat örneğin toplumsal, tarihsel ya da kurumsal doğasından yola çıkılarak tanımlanabilir. Bu tür bir tanım da bağıntısal ya da dışsal bir tanım olacaktır. Sanatın özünün bağıntısal olduğunu savunan felsefecilerin başında Arthur Danto (1924-), George Dickie (1926-) ve Jerrold Levinson (1948-) gelmektedir.

George Dickie, Arthur Danto’nun görüşünü belirli yönden geliştirerek “kurumsal sanat kuramı” anlayışını ortaya atmıştır. Bu anlayışa göre bir şeyi sanat eseri yapan o şeyin nasıl göründüğü, duyulduğu vs. ya da hangi malzemeden yapıldığı gibi içsel özellikleri değil bu şeyin bir kurumla nasıl ilintili olduğudur.  Buna göre “sanat” denen kurum olmadan sanat eserlerinden söz edilemez.

Sanatçı ile sanat yapıtı arasında kurulan özel ilişki; yaratıcılıktır. Yaratıcılık kısaca ifade edilirse yeni bir şeyin yani daha önce varolmayan bir şleyin ortaya çıkmasıdır. Yaratıcılık, Tanrı ya da Tanrıların işinin olduğunun düşünülmesinden başka insanın
ortaya koyduğu bir başarı olarak da görülür. Bu anlamda hem bilimsel hem sanatsal yaratmadan söz edebiliriz.

Sanatçı eserini yaratırken belirli aşamalardan geçer. Yaratmanın aşamalarını şu şekilde sıralayabiliriz: Etkilenme aşaması, tasarlama aşaması ve tamamlama aşaması.İlk durumda bir zihinsel tasarı nesnesi söz konusuyken ikinci durumda bir süreç içinde şekil alan nesne söz konusudur. İzleme aşaması yaratım sürecinin bir parçası değildir.

Soyut ekspresyonizm (soyut dışavurumculuk), 1940’ların ortalarında NewYork’ta ortaya çıkan, ressamların gerçek nesnelerin temsiline yer vermeden kendilerini sadece renk ve şekillerle ifade ettikleri bir tür soyut sanattır. İlk Amerikan sanat akımı olarak kabul edilip, sanat dünyasının merkezinin Paris’ten New York’a kaymasında etkili olmuştur.

En eski ve uzun süre etkili olmuş kuram öykünmecilik/taklitçilik ya da Yunancadan kabul edildi¤i biçimiyle mimetik sanat kuramıdır. Bu kuram Platon’la birlikte başlamış ve on sekizinci yüzyıla kadar da önemini korumuştur.

Sanatı duyguların dışa vurumu olarak ele alan kuram duyguculuk olarak adlandırılmaktadır ve bu kuramın en önemli temsilcisi sayılan Tolstoy'a göre bir sanat eseri ancak ve ancak;

a) izleyicisine bir takım duyguları deneyimlemesine neden oluyorsa,
b) yaratıcısı tarafından tam da bunun için amaçlandıysa
c) yaratıcısı ortaya çıkan duyguları kendisi de yaşadıysa sanat eseridir.

Weitz, sanatın yanlış anlaşılmasıyla ilgili olarak üç saptama yapar:
1) Sanatı tanımlayabilmek için kuram öne süremeyiz çünkü sanat zaten tanımlanamaz.
2) Zorunlu ve yeterli koşulları öne süremeyiz çünkü sanatın zorunlu ve yeterli koşulları yoktur.
3) Sanat kavramını kapalı bir kavram olarak değerlendiremeyiz çünkü sanat açık bir kavramdır.

Weitz Wittgenstein’dan aldığı aile benzerliği kavramını sanata uyarlar. Buna göre tüm sanatların paylaştığı bir öz bulma arayışı bir kenara konmuştur. Bunun yerine sanat yapıtlarının birbirleriyle olan benzerlikleri bulunmalıdır.

İlk söylenmesi gereken şey yapıtın mutlaka bir izleyici gerektirdiğidir. Sanatçının “kimseye göstermeyeceğim” niyetiyle yaratmaya girişebileceği olası yapıt bile örtük olarak bir izleyiciyi varsayar. Yapıtın ortaya çıkması için sanatçının varlığı ve etkinliği ne kadar gerekliyse yapıtın yaşam bulması, değerlendirilmesi ve yorumlanması için izleyicinin varlığı ve etkinliği de o kadar gereklidir. Sanat eseri, Townsend’in ifadesiyle, “görülmek için kendini sunan bir nesnedir.” Bir doğa manzarası
potansiyel olarak estetik niteliklere sahip olabilir ancak bu manzaranın estetik bir nesne olması için bakan birinin olması gerekir. Yani estetik, “insanların nesnelere tepki verme biçimiyle ilgilidir.”. Başka bir deyişle, sanat yapıtı ancak izleyicilerin vereceği tepkilerle “sanat yapıtı”na dönüşebilir.

Sanatçı çevresindeki, zihnindeki, deneyimlerindeki her türlü şeyden etkilenebilir. Bu başlangıç noktasıdır. Bir ses, bir gülümseme, bir kavram, bir eşya, yeni tanışılan bir kişi sanatçının yaratım nesnesi olabilir. Buna aynı zamanda esinlenilen nesne de diyebiliriz. Sanatçı bu nesneden yola çıkarak tasarlamaya başlayacaktır. Tasarlama aşaması da iki şekilde olabilir: Zihinde tasarladıktan sonra oluşturma ya da oluştururken (oluşturarak) tasarlama. Örnek vermek gerekirse; bir ressam zihninde tasarladıktan sonra bunu tuvaline aktarabilir ya da renklerle oynarken süreç içerisinde tasarlayabilir. Aynı şekilde, bir modern dans koreografı seçtiği bir müzik parçasına zihninde hareketler tasarlayarak daha sonra bu hareketleri dansçılarına öğretebilir ya da dansçılarını yönlendirerek bizzat onlara hareket bulmada olanak sağlayabilir yani hareketlerle oynarken süreç içerisinde tasarlayabilir. İlk durumda bir zihinsel tasarı nesnesi söz konusuyken ikinci durumda bir süreç içinde şekil alan nesne söz konusudur.

Arthur Danto 1964 de yazdığı “Sanat Dünyası” adlı makalesinde popüler kültürün ünlü Amerikalı sanatçılarından olan Andy Warhol'(1928-1987)un yapıtlarından Brillo Kutuları’nın hangi gerekçelerle bir sanat yapıtı olarak kabul edildiğini tartışır. Yazıda şu soru sorulmaktadır: “Eğer Warhol’un Brillo Kutuları görünüşte olağan Brillo kutularından ayırt edilemiyorsa nasıl oluyor da biri sanat yapıtı olabiliyor?” Danto’ya göre bunun nedeni belirli bir sanat kuramının olmasıdır. Sanat dünyası, belirli nesnelerin birer sanat yapıtı olmasını sağlamaktadır. “Sanat dünyasının içine sokulmuş olmak”, Danto’ya göre, bütün sanatların özünü oluşturan şeydir.

Aile benzerliği kavramı birbirine hepsinde ortak olan tek bir özellikle değil örtüşen benzerlikler dizisiyle bağlanabilen şeyler için kullanılan bir kavramdır. Wittgenstein bu kavramı açıklamak için “oyun” kavramını kullanır. Buna göre top oyunları, kart oyunları, olimpiyat oyunları, tahta üzerinde oynanan oyunlar gibi pek çok farklı oyun vardır ve bu oyunların hiçbiri ortak tek bir özelliğe sahip değildir. Hepsi de örtüşen benzerliklerle birbirine bağlıdır. Kimi oyunlar eğlendirir, kimilerinde kazanma ya da kaybetme yoktur vb.

İstenççiliği savunan Dewitt Parker’a göre, “anlamlı biçim”, “ifade”, “sezgi”, “duyguların iletişimi” gibi popüler sanat tanımları hatalı tanımlardır. Bu tür basit tanımlar sanat için geçerli oldukları kadar sanat olmayan şeyler için de geçerlidir. Dolayısıyla da sanatı sanat olmayandan ayıramazlar. Ayrıca hepsi de sanatın önemli yönlerini ihmal eder. Gereken şey basit bir tanım değil sanatın karmaşık özelliklerini ortaya koyan bir tanımdır. Parker’a göre sanat üç şeydir: 1) Dilek ve arzuların cisimleşmesi 2) sanatın kamusallığını ortaya koyan dil 3) hayal gücüyle dili birleştiren uyum. Parker’a göre bu üç özellik yalnızca sanatın sahip olduğu özelliklerdir.

Sanatı zorunlu ve yeterli koşullarından yola çıkarak tanımlamak pek de olanaklı değildir. Bir sanat tanımının başarısız olmasının iki nedeni vardır:
1) Tüm sanat yapıtlarının sahip olmadığı bir özelliği sıralayarak,
2) Yalnızca sanat yapıtlarıyla sınırlandırılamayacak bir özellikler kümesi tanımlayarak.
İşte sanat kuramları, bu iki noktada da başarısızdır. Kimi müzik parçaları ya da resimler herhangi bir şeyi taklit ya da temsil etmezler. Örneğin soyut yapıtlar bu şekilde değerlendirilir.

George Dickie 1983’te “Yeni Kurumsal Sanat Kuram›” adında bir makale yazar. Burada verdiği sanat yapıtı tanımına göre “bir sanat yapıtı bir sanat dünyasına sunulacak şekilde yaratılmış türden bir insan yapımıdır”. Dickie’ye göre kurumsal sanat yapıtı görüşü bir açıdan geleneksel sanat kuramlarına benzer. Bu ortak yan, sanat yapıtının her şeyden önce insan yapımı olmasıdır. “İnsan yapımı” insan tarafından yapılmış bir nesneye denir. Ne var ki bu nesne kimi durumlarda fiziksel bir nesne olmayabilir. Örneğin  bir şiir fiziksel bir nesne de¤ildir ama yine de insan yapımıdır.