ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ

Alman filozoflardan Hegel, estetiğin güzellik fenomenini incelediğini düşünen ve estetiğe 'güzel sanat felsefesi' anlamına gelen 'kalliologie' adını vermiştir.

Platon'a göre güzel olan yalnızca güzel ideasıdır. Güzel ideası dışında güzel olan her şey hep belirli bir açıdan, belirli bir zamanda güzeldir ya da bir başka şeyle karşılaştırıldığında güzeldir.

Üçüncü yüzyılda yaşamış olan Tertullianus, güzeli şeytani bir şey, şeytan tarafından tohumları atılmış dünyevi arzuların gizli bir yanıltmacası olarak görmüştür.

'Niteliksel derece özelliği' kavramı Sircello tarafından ortaya atılmıştır. Güzelliğin 'dikkat çeken', 'göze çarpan', 'bilince işleyen' bir şey olduğu gerçeğinden yola çıkılarak ortaya atılmıştır. Bir rengin canlılığı niteliksel derece özelliği açısından önemlidir. Niteliksel derece özelliği, sıcaklık derecesi, ağırlık gibi niceliksel olarak ölçülemeyen bir özelliktir.

Biçimci anlayışa göre nesne hakkında bilgi sahibi olmak zorunda değildir.  Nesne hakkında bilgi sahibi olmak zorundalığı bağlamcı görüşe göre aittir.

John Dewey Art as Experience (Deneyim olarak Sanat) adlı yapıtında  estetik deneyime 'birlik ve tamamlanmışlık' olmak üzere iki temel karakter yüklemiştir

George Dickie (1965) estetik deneyimin hem Dewey hem de Beardsley tarafından yapılan tasvirlerine karşı çıkar. Dickie’ye göre tamamlanmış ya da biçimsel anlamda birliğe sahip olan bir sanat yapıtı olabilir ancak aynı şeyi bir deneyim için söylemek mümkün değildir. Deneyimler için genellikle bu ifadeler kullanılmaz. Bunları kullanmak, Dickie’ye göre, algı ile algının nesnesini karıştırmaktır. Ona göre, tamamlanmış bir eseri görmek ya da duymak tamamlanmış bir görme ya da duymaya sahip olmamıza yol açmaz.

Edward Bullough, ilgisizlik kavramına duygusal ayrılmayı eklemiştir

Sibley'in işaret ettiği noktanın ilki 'Estetik olmayan özelliklere işaret ederek'tir.

Townsend'in sözünü ettiği üç tür estetik değer yargısı;

I. Biçimi "A, B'den daha iyidir" olan karşılaştırmalı yargılar

II. Biçimi "A, B'dir" olan mutlak yargılar

III. Estetik duygunun kendine yönelik olan estetik deneyim yargıları 

Biçimi "A, B ile benzerdir " olan benzer yargılar diye bir yargıda bulunmamıştır.

“Estetik” kelimesini epistemolojik bağlamından koparmadan “duyusal bilgi” anlamında kullanan ama aynı zamanda estetiği özel bir araştırma alanı yapan ve hatta yayınladığı Aesthetica adlı yapıtıyla estetiği bir bilim gibi ele alan ilk felsefeci on sekizinci yüzyılda yaşamış olan Alexander G. Baumgarten (1714-1762) dir. Baumgarten rasyonalistlerin kullandığı “akıl yoluyla açık ve seçik olarak bilinen” ve “duyular yoluyla açık ve seçik olarak bilinemeyen” kavramlar ayrımını temel alarak estetiği açık ve seçik olmayan bir bilginin yani duyusal bilginin bilimi olarak tanımlamıştır.

Sibley’e göre estetik yargılar estetik kavramları nesnelere uygulayan yargılardır. Estetik yargıların haklılandırılmaları konusunda eleştirmenler özel yollar izlerler. Bir eleştirmen verdiği yargılarla bir nesnedeki estetik özellikleri görmemizi sağlar. Peki eleştirmenler bunu nasıl yapmaktadır? Sibley yedi tane yoldan söz eder:

I. Estetik-olmayan özelliklere işaret ederek

II. İnsanların görmelerini istediğimiz özellikleri dile getirerek

III. Estetik özelliklerle estetik-olmayan özellikler arasındaki bağlantıyı göstererek

IV.  Benzetme ve metaforlar kullanarak

V. Tezat, karşılaştırma ve anıları kullanarak

VI. Tekrar ederek

VII. Sözel olarak dile getirilenlerin dışında davranışlarımızı da kullanarak.

Estetik nesnelerle ilgili bir ifade kullandığımızda yani bir doğa nesnesi ya da bir sanat yapıtına estetik bir yüklem yüklediğimizde bir yargıda bulunmuş oluruz. Bu yargı bir değer yargısıdır. Başka bir deyişle estetik fenomen dile geldiğinde özneye ait bir değer yargısı oluşur. Gerçeklikle ilgili yargılar “Su H2O’dur” gibi herkesin üzerinde anlaşabileceği türden yargılardır. Değer yargıları ise bir değerlendirme sonucu oluştukları için gerçeklikle ilgili yargılardan farklıdırlar.

Felsefi bir estetik; güzel, hoş, narin, duygusal, zarif, gösterişli, çirkin, yüce, çocuksu gibi pek çok özelliği, sanatçı-sanat yapıtı-izleyici ilişkisini ve genel olarak sanatın neliğini araştıran felsefenin bir alanıdır. Burada "felsefi" sözcüğünün kullanılma nedeni estetiğin felsefi olmayan bir şekilde de ele alınabilir olmasıdır. Örnek vermek gerekirse fotoğraf ve film gibi görsel sanatlar alanı içerisinde yer alan bir “görsel estetik” felsefi olmayan estetiktir. Bu alanda felsefi konuların ve sorunların tartışılmasından çok ışık, aydınlatma ve renk gibi görsel öğelerin fotoğraf ve filmlerde ortaya çıkan incelikleri esas alınmaktadır.

Diğerlerinden farklı olarak üçüncü yüzyılda yaşamış teolog ve felsefeci Tertullianus güzeli şeytani bir şey, şeytan tarafından tohumları atılmış dünyevi arzuların gizli bir yanıltmacası, başka bir deyişle
şeytanın bir oyunu olarak nitelendirmiştir.

Sircello turuncu bir kedi, yeşil tepeler, kırmızı bir araba ve turuncu bir gün batımı ile çamura bulanmış bir kedi, güneşin altında sararmış tepeler, cilasını kaybetmiş bir araba ve rengi solduktan sonraki gün batımını karşılaştırır. Bir tür deney yapmaktadır. Bu deney ona renklerin canlılıklarını kaybettiklerinde daha az güzel olduklarını hatta güzelliklerini hepten kaybettiklerini gösterir. Demek ki canlılık bir rengin güzel olmasında önemli bir role sahiptir. Canlılık ve renklerin güzelliği üzerine yaptığı bu araştırma Sircello’nun niteliksel derece özelliği (a property of qualitative degree) adını verdiği bir kavramı bulmasını sağlamıştır. Eğer bir nesne yüksek derecede niteliksel derece özelliği içeriyorsa bu nesnenin güzel olacağını iddia etmiştir.

Estetik deneyim konusunda iki yaygın görüş bulunmaktadır. Bu görüşlerden biri biçimcilik diğeri ise bağlamcılıktır. Biçimcilik, estetik deneyimin nesnesini biçimsel özellikler olarak kabul eder. Bağlamcılık görüşü ise biçimciliğin tam tersidir. Estetik deneyim için biçimsel özellikler tek başına yeterli olmaz, içerik son derece önemlidir. Hatta bağlamcılara göre kimi durumlarda içerik biçimden çok daha önemli olabilir.

Dabney Townsend’e göre üç tür estetik yargı vardır: Karşılaştırmalı yargılar, mutlak yargılar ve estetik deneyim yargıları.

John Dewey 1958 de yayımlanan Art as Experience (Deneyim olarak Sanat) adlı yapıtında estetik deneyime iki temel karakter yükler. Bunlardan ilki “birlik” ve “tamamlanmışlık”tır. Bu iki nitelik olmadan deneyim oluşamaz.

Kant, “güzel”i incelediği gibi “yüce”yi de estetik alan içerisine dahil etmiştir. Schiller, “hoş”, “çekici”, “soylu”, “duyusal” ve “çocuksuyu” estetik değer olarak görür. Hegel’in öğrencisi olan Rosenkranz da “çirkinliği” estetik alana katmıştır.