ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 3

Plotinus'a göre;

Orta Çağ İslam estetiği daha çok ontolojik, dini, ahlâkî, metafizik ve psikolojik temellendirmeler üzerinden güzel kavramını açıklar. Güzel kavramının mantıksal olarak belirlenmesi bu dönemin genel özelliklerinden biri değildir.

Sözü edilen düşünce maddi bir yönü bulunan sanat eserinin arkasında duran bir metafiziksel, dini ve bağlamsal boyut olduğunu vurgular.

Antik Çağ ve Orta Çağ düşünürlerinin estetik ve sanat kuramlarının ortak özelliklerinden biri güzelin iyi kavramıyla özdeşleştirilmesi, etik ile estetiğin iç içe düşünülmesidir.

Aristoteles sanatın varlığını insan doğasındaki taklit içtepisi ve taklit edilen nesne karşısında duyulan hoşlanma duygusuna bağlar. İbn Sina da özellikle şiir sanatını tartışırken şiir sanatının taklide dayandığını ve insanların doğal olarak vezin ve melodilere sevgi duyduklarını söyler. Her iki felsefeci için de güzele yönelme insan doğasında var olan taklit içtepisi ve hoşlanma eğilimlerinden kaynaklanır.

On sekizinci yüzyıl deneyimci estetik kuramının ana özelliği sanat ve estetik incelemede nesneden özneye, sanat yapıtından onu algılayan ve değerlendiren özneye doğru bir yönelme olmasıdır. Böyle bir yaklaşımda, estetik beğeninin kaynağı sanat eseri veya estetik objeden ziyade estetik öznenin iç deneyimlerinde, iç duyusunda, içsel duygululuğunda veya hissindedir. Tüm deneyimci düşünürlere göre estetik haz belli bir ilgiye veya çıkara değil, insanın iç duyusuna veya duygusuna dayanmakta olup, doğrudan ve aracısız algılama sonucu ortaya çıkar. Ancak Kant'tan miras kalan özgürlük-zorunluluk problemini felsefi çalışmalarının merkezinde ele alan Alman İdealizmi ve Sanat felsefesidir. Doğru cevap B'dir.

A, C, D ve E seçeneklerinde verilenler Kant, Hume, Baumgarten ve diğerlerinin estetik bakış açısını yansıtmaktadır. Ancak Francis Hutcheson (1694-1746/7), etik ve estetik yargıların duyguya bağlı olduğunu savunan ilk düşünürlerden biridir. Hutcheson’un güzellik görüşünün ana ilkesi onun “güzellik, bizde ortaya çıkan ideadır” ifadesinde yatar. Estetik haz ‘iç duyu’ aracılığıyla elde edilir. Bu duyu, beş duyu aracılığıyla elde ettiğimiz uyarıcılara dayansa da onlardan tamamen farklıdır. Çünkü, estetik duyunun nesnesi insanın yapısında var olan belli dış objelerden hoşlanmayla ortaya çıkan hazdır. Bu nedenle, güzellik nesnelerdeki bir nitelik değil, nesneleri algılayanın belli duyumlarla elde ettiği hazza karşılık gelir. Doğru cvap B'dir.

Marks’ın sanat ve estetik konusundaki görüşleri onun tarihsel materyalizm görüşüyle doğrudan ilişkilidir. Çoğu Marksist estetikçi de sanat ve estetik konusunu bu görüş etrafında ele almıştır.  Marksizmin temel savlarından biri olan tarihsel materyalizme göre toplumsal değişmenin temelinde ekonomik unsur yer alır. Bu ekonomik unsur aynı zamanda insan varlığını, toplumsal konumunu ve bilincini belirler. Doğru cevap A'dır.

Tostoy’un sanat kuramına göre, gerçek sanatçı duyguyu hem aktarır hem de uyandırır; sanatı yoluyla izleyicisine kendi deneyimlediği duyguları bulaştırır. Tolstoy bu kuramı sanatın genel değerlendirmesinde bir ölçüt olarak kullanmıştır: Ona göre, sanatın niteliği izleyiciye aşılanan veya bulaştırılan duyguların niteliğiyle ölçülmelidir. Taklit kuramında olduğu gibi sanat eseri dışarıdaki estetik nesnenin ne kadar taklit edilip edilmediği veya yansıtılıp yansıtılmadığına göre, yani eserle nesne arasındaki ilişkiye göre değil; sanatçının kendi iç dünyasındakini seyircisine ne oranda anlattığına göre değerlendirilir. Doğru cevap A'dır.

Croce sanatın, felsefe, tarih, doğa bilimleri ve matematikle özdeşleştirilemeyeceğini; çünkü bu alanların sadece olanın olduğu gibi, tümelin, genelin veya gerçeğin kavramsal bilgisine odaklandığını belirtir. Halbuki sanat tümelin değil bireyselin bilgisidir. Sezgi bize içinde yaşadığımız dünyanın bilgisini; genelin, tümelin ve numenin bilgisini değil de bireyselin ve fenomenin bilgisini; yani bu nehir, bu ağaç, bu gölün bilgisini verir. Doğru cevap B'dir.

David Hume (1711-1776) güzelliğin nesneye değil, insan yapısına bağlı olarak belli durumda ortaya çıkan bir haz olduğu konusunda hemfikirdir. Hutcheson’un ‘iç duyu’ kavramına karşılık Hume ‘içsel duygululuk veya duygu’ kavramını kullanır. “Beğeni Ölçütü Üzerine” adlı çalışmasının ana konusu budur. Hume, bu çalışmada amacını şöyle ifade eder: “Bir Beğeni Ölçütü; insanların farklı hissiyatlarının bağdaştırılabileceği bir kural; en azından bir hissi onaylayabileceğimiz, bir başkasını da uygun bulmayacağımız bir hüküm aramamız doğaldır” (Hume, 1987: 229).

David Hume (1711-1776) İngiliz deneyimci felsefenin önde gelen filozoflarından biridir. Hume’un felsefi gelişiminde, özellikle ahlak kuramında, Hutcheson’un etkisi derindir. Hume, ahlakın temelinde duygunun yer aldığı görüşünü doğrudan Hutcheson’dan alır. Her iki düşünür güzelliğin nesneye değil, insan yapısına bağ- lı olarak belli durumda ortaya çıkan bir haz olduğu konusunda hemfikirdir. Hutcheson’un ‘iç duyu’ kavramına karşılık Hume ‘içsel duygululuk veya duygu’ kavramını kullanır. Bu  neden bir ve ikinci madde verilenler doğrudur. Üçüncü madde verilen "stetik alanda elde edilen yargıların genel geçer ve apriori ilkeleri olduğu görüşü" ise Kant'ın üzerinde çalıştığı bir konudur. Doğru cevap D'dir.

Yukarıda verilen eserlerden Tek Boyutlu İnsan Herbert Marcuse'a, Sanat Nedir? Lev Nikolayeviç Tolstoy'a, İmgelem Jean-Paul Sartre'ye, Estetiğin Özü Benedetto Croce'a, Varlık ve Zaman ise Martin Heidegger'e aittir. Doğru cevap D'dir.

Hume’a göre, genel sağduyu  kuşkucu iddiayı desteklese de onu reddeden, en azından değiştiren veya sınırlandıran bir başka sağduyu görüşü de vardır. Bu ikinci sağduyu görüşüne göre, insanlık deneyimi göstermiştir ki bazı sanat ürünleri zaman, mekân, ülke ve kültür farkı olmaksızın ortak olarak güzel ve değerli olarak kabul edilmekte ve beğenilmektedir. Yukarıdaki ifadeye göre tüm bu kanıtlar, bir şeyi onaylamamızı veya onaylamamamızı belirleyen belli genel ilkelerin olduğunu göstermektedir. Homer, Virgil, Terence ve Cicero gibi birçok düşünür ve sanatçının eserlerinin beğenilmesinin ana nedeni bu eserlerde zihnimizin hoşlanacağı belli niteliklerin olmasıdır. Bu niteliklerden ortak olarak zevk alıyor olmamız zihnimizin ortak “beğeni ilkelerine” veya “sanat kurallarına” göre işliyor olmasından kaynaklanmaktadır. Bu nedenle soruda verilen ifadeye göre I., II. ve III. maddelerde verilenler söylnebilir. Doğru cevap A'dır.

Baumgarten’ın estetiği bir bilgi kuramı olmasının yanı sıra aynı zamanda bir çeşit mantıktır. Onun gözünde estetik, duyusal bilginin mantığıdır. Hem estetik hem de mantık yetkin bilgiye ve doğruluğa ulaşmayı hedefler. Estetik, duyumsal alanın bilgisinin yetkinliği ve doğruluğuyla ilgilenirken, mantık akılsal bilginin yetkinliği ve doğruluğuyla ilgilenir... Baumgarten, düşünsel olanla duyumsal olanı rasyonalite açısından ilişkilendirerek bu eksikliği gidermeye çalışır... Baumgarten’a göre estetik öyle bir alandır ki hem bir bilgi ve mantık kuramını hem de bir sanat kuramını içerir... Baumgarten’a göre, sanatın doğrusu mantıksal doğruya geçiş için gereklidir çünkü duyumsal biliş veya estetik kavram aracılığıyla bilinçsiz ve bulanık bilinçten açık ve seçik bilişe geçmek mümkün olur. Bu açıdan estetik, aklın yetkinleşmesinde bir hazırlayıcı ara basamaktır... Baumgarten’a göre, bazı algılarımız açık ve seçik iken bazıları da bulanıktır. Bilme yetisi de açık seçik ya da bulanık olanın bilinmesine göre çeşitlenir. Salt akıl veya akıl yürütmeyle ilişkili olan üst bilme yetisi açık ve seçik algı sağlar. Duyumsal olanla ilişkili olan alt bilme veya aşağı bilme yetisi ise muğlâk, açık ve seçik olmayan algı kazandırır. Buna göre I., II.,III. ve IV. maddelerdekiler söylenebilir. Doğru cevap E'dir.

Heidegger’e göre insan varlığının sorgulanması varlık sorgulamasıdır. Sürekli bir oluş içinde olan insan ‘dünyaya fırlatılmıştır’ yani dünyada vardır, oradadır ve geçmiş ve geleceğe doğru belirsizdir. İnsan için tek belirli olan ölümlü olduğunu bilmesidir ve bu yüzden de insan ‘kaygı’, ‘iç sıkıntısı’, ‘merak’ ve ‘kuşku’ içindedir... Heidegger’e göre, insan için fırlatılmış olduğu dünyada sanat bir ‘umut’ veya ‘ışık’ olarak durur. 1939-40 eğitim-öğretim döneminde sanat ve teknoloji üzerine verdiği derslerde ‘oluş’ veya ‘oluveriş’ olarak sanatın teknoloji tarafından bozulmuş ve yabancılaşmış bir dünyada nasıl bir umut ışığı olduğunu vurgular. Doğru cevap C'dir.

Schiller felsefesinde insan, oyun ve güzellik kavramları birbiriyle yakından ilişkilidir. Oyun dürtüsü gibi güzel de iki öğeden oluşur. Güzel canlıdır, çünkü onu duyumsar ve hissedebiliriz; biçimdir çünkü onu düşünebiliriz (Schiller, 1999: 187). Dahası, oyun gibi güzel de içsel değere sahiptir. Bu yönüyle hem oyunun hem de güzelin insan üzerinde özgürleştirici etkisi vardır çünkü her ikisi de duyum ve biçim dürtüleri arasındaki karşıtlığı çözer. Her ikisi de bireyin çok boyutlu insan yaşamı geliştirmesine izin verir. Schiller’e göre sanatsal etkinlik oyun dürtüsü aracılığıyla ortaya çıkar. Oyun dürtüsü, duyum dürtüsü ve biçim dürtüsünün kendi arasında yaşadığı çatışlmayı çözerek insanın özgürleşmesini sağlar. Doğru cevap B'dir.

Schelling’e göre objektif doğa ile subjektif zihin arasındaki çelişki ancak sanat alanında çözülebildiği için sanat felsefenin yegâne aracı veya aletidir. Schelling’e göre sanatın kendi dışında bir değeri yoktur. Sanatı bir zevk veya eğlence aracı olarak görmek bir çeşit barbarlıktır. Ya da onda bir piyasa değeri aramak salt ekonomik bakışı yansıtır. Sanattan bilimsel bir bilgi de edinmek mümkün değildir. Bir sanat eserinin fiziksel veya kimyasal çözümlemesi onun sanat eseri olmasıyla ilgili bir şey söylemez. Bilinçli ve bilinçsiz arasındaki etkileşim belli bir yasaya veya ilkeye bağlı olarak açıklanamayacak bir şey üretir. Bu nedenle estetik, bilimin veya felsefenin açıklayamayacağından daha fazla bir şey söyler. Doğru cevap A'dır.