ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 23

Sibley’e göre üç tür estetik yargı vardır: 1) tipik olarak estetik bir terim (“zarif”,
“dengeli”, “şatafatlı” gibi) kullanan estetik yargılar. 2) estetik bir terim kullanmayan
estetik yargılar (“yeterince solgun değil”, “çok fazla karakter var” gibi). 3) değer biçen estetik yargılar (şeylerin estetik anlamda iyi ya da kötü olmaları, mükemmel
ya da sıradan olmaları gibi). Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Kant'a göre takındığımız estetik tutum sonucu estetik bir yargıda bulunurken
nesnenin varoluşuyla ilgilenmeyiz yalnızca görünüşüyle ilgileniriz. Dolayısıyla cevap E  şıkkıdır.

Kant, “güzel”i incelediği gibi “yüce”yi de estetik alan içerisine dâhil etmiştir. Schiller, “hoş”, “çekici”, “soylu”, “duyusal” ve “çocuksuyu” estetik değer olarak görür. Hegel’in öğrencisi olan Rosenkranz da “çirkinliği” estetik alana katmıştır (Tunalı 1989: 16). Tüm bu örneklerden anlaşılacağı üzere estetiğin alanını yalnızca “güzel” ile sınırlandırmak estetiğin alanını gereksiz ve haksız yere daraltmaktır. Bu bilgiler ışığında sorunun doğru cevabı “Rosenkranz” seçeneğidir.

Estetik yalnızca güzeli değil pek çok başka kavramı, değeri de araştırmaktadır. Örneğin günümüze yakın bir örnek olarak Frank Sibley’in (1959) “estetik özellikler” listesini verebiliriz. Bu listede “dengeli”, “sakin”, “güçlü”, “narin”, “duygusal”, “zarif” ve “gösterişli” gibi özellikler bulunmaktadır. Bu terimler genellikle farklı bağlamlarda da kullanılabilen terimlerdir. Buradan da anlaşılacağı üzere gündelik yaşamımızda kullana geldiğimiz pek çok terimin, en azından Sibley gibi kimi düşünürlere göre, estetik bir boyutu vardır. Bundan dolayı sorunun doğru cevabı “Frank Sibley” seçeneğidir.

M.Ö. 6. Yüzyılda yaşamış olan Yunanlı filozof Pythagoras Platon’un yaptığına benzer bir şekilde güzel olanı kendi evren anlayışının bütünü içerisine yerleştirmiştir. Ona göre en güzel şey uyumdur. Pythagoras, evrenin adeta bir müziğinin, melodisinin olduğuna inanmış, gökyüzündeki yıldızların, ayın, güneşin dans ederek dönerlerken uyumlu bir ses çıkardıklarını iddia etmiştir. İşte bu da ona göre güzel olandır. Bu bilgiler ışığında sorunun doğru cevabı “en güzel şey uyumdur” seçeneğidir.

Üçüncü yüzyılda yaşamış teolog ve felsefeci Tertullianus, güzeli şeytani bir şey, şeytan tarafından tohumları atılmış dünyevi arzuların gizli bir yanıltmacası, başka bir deyişle şeytanın bir oyunu olarak nitelendirmiştir. Sorunun doğru cevabı "Tertullianus" seçeneğidir.

Estetik araştırmalarında ilginin “güzel”den daha geniş bir alana yayılması ve yirminci yüzyılda güzel ve benzeri kavramların çözümlemesine yönelinmesi sonucu “estetik özellikler” diyebileceğimiz, nesnelere özgü kimi özelliklerin olup olmadığı araştırma konusu oldu. Bu bağlamda bir nesnenin, örneğin nesnel özelliklerine benzer bir şekilde, estetik özelliklerinden gerekli ve yeterli koşulları içeren listeler yapılarak söz edilebilir mi? Bir nesnenin mor renkte olmasından, hafif olmasından, köşegen olmasından söz edebilmemize benzer bir şekilde kimi “estetik” özellikler bulabilir miyiz? Bu anlamda “estetik özellikler” tartışmasını çağımızda başlatan düşünür Frank Sibley (1923-1996) olmuştur. Sibley’in “Aesthetic Concepts” (Estetik Kavramlar) adlı 1959’da yayımlanan makalesi yirminci yüzyıl analitik (çözümleyici) felsefe içerisinde bir dönüm noktası olarak kabul edilmiştir. Sorunun doğru cevabı "Frank Sibley" seçeneğidir.

John Dewey 1958 de yayımlanan Art as Experience (Deneyim olarak Sanat) adlı yapıtında estetik deneyime iki temel karakter yükler. Bunlardan ilki “birlik” ve “tamamlanmışlık”tır. Bu iki nitelik olmadan deneyim oluşamaz. Dewey’e göre estetik deneyimin ikinci karakteri daha ziyade anlama yetilerimizle ilgilidir. Buna göre estetik deneyim için el ve göz yalnızca araçtırlar. Estetik deneyim denilen deneyim el ve gözün ötesinde gerçekleşir.  Sorunun doğru cevabı “birlik-tamamlanmışlık” seçeneğidir

Estetik deneyim konusunda iki yaygın görüş bulunmaktadır. Bu görüşlerden biri biçimcilik diğeri ise bağlamcılıktır. Biçimcilik, estetik deneyimin nesnesini biçimsel özellikler olarak kabul eder. Renk, şekil, çizgiler, ses, yapı, kalıp gibi özellikler biçimseldir. Buna göre bir kişinin estetik deneyim yaşaması dikkatinin ilgili nesnenin biçimsel özelliklerine yönelmesini gerektirir. Bu bir resimse örneğin, tuvaldeki renklere, bu renklerin tonlarına, aralarındaki uyuma, resmedilen şekillere dikkat ettiğinde ya da dikkat ettiği için estetik bir deneyim yaşamış olacaktır. Bir müzikse, bestedeki notaların birbiriyle uyumuna, çıkan seslerdeki vurgulara, müzikteki genel yapıya dikkat edecektir. Biçimcilerin anladığı türden bir estetik deneyim aynı zamanda kişinin söz konusu nesneyle kendisi arasına mesafe koyması anlamına gelmektedir. Bağlamcılık görüşü ise biçimciliğin tam tersidir. Estetik deneyim için biçimsel özellikler tek başına yeterli olmaz, içerik son derece önemlidir. Hatta bağlamcılara göre kimi durumlarda içerik biçimden çok daha önemli olabilir. İçeriğe dikkat etmek, ilgili nesneyle araya mesafe koymamaktır. Kişi kendi ahlaki, bilimsel, dini görüşlerini, inandıklarını bir kenara koymadan zihinsel olarak meşgul olmalıdır ki tam anlamıyla bir estetik deneyim yaşayabilsin. Kimi durumlarda “bilgili” de olmak durumundadır. Gördüğü bir mimarinin hangi tarzda yapılmış olduğunu öğrenmişse ve bu tarz hakkında bilgiye sahipse bilgi sahibi olmayana kıyasla estetik deneyim yaşaması daha olanaklıdır. Bu bilgiler ışığında sorunun doğru cevabı "kişinin söz konusu nesneyle kendisi arasına mesafe koyması" seçeneğidir.

Kitabımızda da belirtildiği gibi, “Estetik” kelimesini epistemolojik bağlamından koparmadan “duyusal bilgi” anlamında kullanan ama aynı zamanda estetiği özel bir araştırma alanı yapan ve hatta yayınladığı Aesthetica adlı yapıtıyla estetiği bir bilim gibi ele alan ilk felsefeci onsekizinci yüzyılda yaşamış olan Alexander G. Baumgarten (1714-1762) dir. Bu yüzden doğru yanıt "c" seçeneğinde verilmiştir.

Kitabımız şöyle diyor: "Platon’un sanat anlayışına baktığımızda da sanatçı, pek çok şeyin hakiki bilgisine sahip olmadan taklidini yapabilen bir insan olarak saygın bir konumdan yoksun ve insanlara yanlış şeyler öğreten bir şahsiyet olarak konumlandırılmıştır." Buna göre doğru yanıt "b" seçeneğindedir.

Estetikle ilgili görüşlerini daha çok tragedya kavramı üzerinden örneklendiren filozof, "c" seçeneğinde yer alan Aristoteles'tir.

Kitabımız, "Antik Yunan’da rastladığımız bir yaygın görüş de “güzel” kavramı ile “iyi” kavramının bir tutulmasıdır. Bunun için kullandıkları tek bir sözcük bile vardır: kalokagathia (kalos: güzel, agathos: iyi)." diyor. Bu yüzden doğru yanıt "d" seçeneğinde verilmiştir.

Kitabımız, Alman felsefeci Kant'ın  “güzel”i “hoş”tan ayırışından şöyle bahsediyor: "Ona göre “hoş” duyusal bir ögedir ve nesnelere belirli bir ilgiyle ya da çıkarla yaklaşmamız sonucu oluşmaktadır. Oysaki güzelde bir çıkarsızlık vardır. Bu yüzden doğru yanıt "e" seçeneğinde verilmiştir.

Kitabımıza göre doğru yanıt "a" seçeneğindedir, çünkü Sibley'in “estetik özellikler” listesi oluşturma girişimlerinin boş bir çaba olduğunu savunan  düşünür Ted Cohen'dir.

Kitabımızda belirtildiği üzere,  biçimcilik, estetik deneyimin nesnesini biçimsel özellikler olarak kabul eder ve şekil, çizgi, ses, yapı, kalıp gibi özelliklere odaklanır. "c" seçeneğinde yer alan "Renk" de böyledir.

Kitabımıza göre, "d" seçeneğinde yer alan "John Dewey" 1958 de yayımlanan "Art as Experience" (Deneyim olarak Sanat) adlı yapıtında estetik deneyim üzerinde durmuştur.

Kant estetik yargıyı be¤eni yargısıyla aynı anlamda kullanr. Beğeni ise "a" seçeneğinde yer alan “güzeli yargılama yetisidir.”

Kitabımızda Sibley'in önerdiği bu yollar "d" seçeneğinde belirtildiği gibi "7" olarak yer almıştır.

Baumgarten