ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 19

Weitz'in Wittgenstein’dan aldığı aile benzerliği kavramını sanata uyarlar. Buna göre tüm sanatların paylaştığı bir öz bulma arayışı bir kenara konmuştur. Bunun yerine sanat yapıtlarının birbirleriyle olan benzerlikleri bulunmalıdır. Müziğin, heykelin, resmin, şiirin, dansın ve diğerlerinin paylaştığı, tüm bunları “sanat” yapan ortak bir öz yoktur. Bulabileceğimiz şeyler yalnızca örneğin müzikle şiir arasındaki, şiirle dans arasındaki, şiirle heykel arasındaki benzerlik ağıdır.

Sanatın zorunlu ve yeterli koşullardan yola çıkarak tanımlanamaz olduğunu savunan ve Weitz’in görüşüne benzer bir görüşü savunan felsefecilerden biri Amerikalı sanatçı ve estetikçi Paul Ziff (1920-2003) dir. Weitz ile Ziff’in ortak görüşü “yeni sanat anlayışı” olarak adlandırılabilir. Bu görüşe göre “insan yapımı olma” (insan eliyle yapılmış olma) özelliği de dâhil olmak üzere sanat yapıtı sınıfına giren üyelerin hiç bir ortak özelliği bulunmamaktadır. 1968 de yayımlanan “Bir Sanat Yapıtını Tanımlama Meselesi” adlı makalesinde Ziff bir nesnenin sanat eseri olduğunu söylediğimizde sanatı belirli bir özellikler kümesinin alt kümelerini bulma yoluyla tanımladığımızı iddia etmiştir. Ziff bu bağlamda tipik örnekler adını verdiği bir görüşü savunmuştur.

Yirminci yüzyılın sonlarına doğru geliştirilen sanat tanımları sanatın özsel özelliklerini aramak yerine bağıntısal özelliklerini araştırmış ve bu doğrultuda sanatı karmaşık bağıntısal özellikler bütünü olarak tanımlamıştır. Sanatın bu şkilde içsel özellikleri yerine dışsal özelliklerine yönelim özellikle Weitz’in özcülük karşıtı görüşünün etkisiyle olmuştur. Weitz’in da belirttiği gibi sanatın özsel bir tanımının yapılması olanaksızdır. Ne var ki buradan yola çıkıldığında sanatın tanımlanamaz olduğu sonucu çıkmaz. Sanat örneğin toplumsal, tarihsel ya da kurumsal doğasından yola çıkılarak tanımlanabilir. Bu tür bir tanım da bağıntısal  ya da dışsal bir tanım olacaktır. Sanatın özünün bağıntısal olduğunu savunan felsefecilerin başında Arthur Danto (1924-), George Dickie (1926-) ve Jerrold Levinson (1948-) gelmektedir.

Andy Warhol’un Brillo Kutuları, süpermarketlerde görülen “Brillo” marka sabun kutuları gibi karton
görünümündedir ancak ahşaptan yapılmış bir tıpkıbasımdır ve bir düzen içinde üst üste yığılmıştır. Danto’ya göre bu kutuların sanat yapıtı sayılmasının nedeniyse belirli bir sanat kuramının olmasıdır. Sanat dünyası, belirli nesnelerin birer sanat yapıtı olmasını sağlamaktadır. “Sanat dünyasının içine sokulmuş olmak”, Danto’ya göre, bütün sanatların özünü oluşturan şeydir.

"Zorunlu ve yeterli koşulları öne süremeyiz çünkü sanatın zorunlu ve yeterli koşulları yoktur." yargısı, Weitz, sanatın yanlış anlaşılmasıyla ilgili olarak üç saptamasından biridir. Oysa soruda "Dickie’ye göre bir şeyin sanat yapıtı olabilmesinin kuralı ya da zorunlu şartı"nın ne olduğu sorulmaktadır. Bu nedenle doğru cevap "C" seçeneğidir.

Sezgici görüş hem biçimi hem de duyguyu reddeder. Sezgici düşünürlerden
Croce’ye göre örneğin, sanat fiziksel bir nesne ya da kamusal bir nesne değildir.
Sanat daha çok bir edimdir. Yaratıcı, bilişsel ve tinsel bir edim. 

Kısaca sanat Croce’ye göre ifadedir. İfade ise amaç, duygu ya da düşünceyi duyusal bir araçla ortaya koymaktır ve bunlar yine kendisini ifade eden ve başkalarıyla iletişimde olan tarafından deneyimlenir. Bu anlamda lirik bir şiir, epik bir şiir
birer ifadedir; resimler, heykeller, mimari eserler birer ifadedir.

Ressam, resim yaparken sanatçıdır. Resim sergisi gezerken eleştirmen, müzik dinlerken, roman okurken, bir tiyatro oyunu izlerken sıradan izleyicidir. Bu nedenle doğru cevap "b" seçeneğindedir.

Tasarlama aşaması da iki şekilde olabilir: Zihinde tasarladıktan sonra oluşturma ya
da oluştururken (oluşturarak) tasarlama. Örnek vermek gerekirse; bir ressam zihninde tasarladıktan sonra bunu tuvaline aktarabilir ya da renklerle oynarken süreç
içerisinde tasarlayabilir. Aynı şekilde, bir modern dans koreografı seçtiği bir müzik
parçasına zihninde hareketler tasarlayarak daha sonra bu hareketleri dansçılarına
öğretebilir ya da dansçılarını yönlendirerek bizzat onlara hareket bulmada olanak
sağlayabilir yani hareketlerle oynarken süreç içerisinde tasarlayabilir. İlk durumda
bir zihinsel tasarı nesnesi söz konusuyken ikinci durumda bir süreç içinde şekil
alan nesne söz konusudur.

Sanat yapıtı her ne kadar tamamlanmış bir nesne olarak sonlanmış bir sürece karşılık geliyor gibi gözükse de yapıtın izleyiciyle olan ilişkisi sanat etkinliğini izleyici olduğu sürece devam ettirir. İzleyiciler; sergilere, müzelere giden sanatseverlerden oluştuğu gibi sanatla daha iç içe yaşayan sanat eleştirmenleri, küratörler, organizatörler gibi insanlardan da oluşmaktadır. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

En eski ve uzun süre etkili olmuş kuram öykünmecilik/taklitçilikdir.

Onsekizinci yüzyılla birlikte taklit kuramları yavaş yavaş etkisini yitirmeye başlamış, sanatçının nesnelere öykünmek yerine yaratıcılığının önemli olduğu, sanat etkinliğinin özgün yapıtlar üretmek olduğu iddiaları ağırlık kazanmıştır. Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Biçimcilik felsefi düşünmede sanat kuramına göre bir şeyi sanat yapan o şeyin biçimsel özellikleridir. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Duygucu görüşün en önemli temsilcisi on dokuzuncu yüzyıl Rus yazar ve düşünürlerinden Leo Tolstoy’dur. Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.

Sezgici görüş hem biçimi hem de duyguyu reddeder. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

İradecilik/İstenççilik kuramı diğer kuramlarda biraz farklıdır. Farkı şudur: Diğerleri gibi sanatı basit bir şekilde tanımlamaz. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

Bir sanat tanımının başarısız olmasının iki nedeni vardır:
1) Tüm sanat yapıtlarının sahip olmadığı bir özelliği sıralayarak,
2) Yalnızca sanat yapıtlarıyla sınırlandırılamayacak bir özellikler kümesi
tanımlayarak.

Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Weitz, sanatın yanlış anlaşılmasıyla ilgili olarak üç saptama
yapar:

1) Sanatı tanımlayabilmek için kuram öne süremeyiz çünkü sanat zaten tanımlanamaz.
2) Zorunlu ve yeterli koşulları öne süremeyiz çünkü sanatın zorunlu ve yeterli koşulları yoktur.
3) Sanat kavramını kapalı bir kavram olarak değerlendiremeyiz çünkü sanat
açık bir kavramdır.

Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Dickie’ye göre bir fleyin sanat yap›t› olabilmesinin iki kuralı ya da zorunlu şartı vardır.

1) Eğer bir kimse sanat yapıtı yapmak istiyorsa bunu ancak bir insan yapımı ürün yaratarak yapabilir.

2) Eğer bir kimse sanat yapıtı yapmak istiyorsa bunu ancak bir sanat dünyasına sunulacak türden bir şey yaratarak gerçekleştirebilir.
Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.

Sanat dünyası; bir şeyin sanat eseri olarak kabul edilmesi için gerekli görülen sanat kuramı, sanat tarihi bilinci, sanatçının niyeti, sanat yapıtları mirası gibi bağlamlara ve sanat eleştirmenleri, küratörler, organizatörler gibi bir çevreye karşılık gelen bir terimdir.

Felsefi düşünmede karşımıza çıkan temel sanat kuramları öykünmecilik, biçimcilik, duyguculuk, sezgicilik ve istenççiliktir.