ESTETİK VE SANAT FELSEFESİ - Deneme Sınavı - 14

Bir sanatçı bilgisini edinmeden herhangi bir şeyi taklit edebilmektedir. Benzer şekilde bir şair de erdemler hakkında bilgi sahibi olmaksızın güzellik hakkında ya da cesaret hakkında yazabilir. Kendisi hiçbir şekilde erdemli olmayan bir sanatçı erdemlere övgü yağdıran, ahlaklı olmanın ne kadar önemli olduğunu anlatan şiirler yazabilir. Bu mümkündür çünkü sanatçılar yalnızca görüntülerle yetinebilen, görüntülerden yola çıkarak etkinlikte bulunan kişilerdir. Gerçeği yansıtmadıkları için de “öğrettikleri” şeyler yanlış şeyler olmaktadır. Epistemolojik bağlam içerisinden söyleyecek olursak sanatçılar Doxa  ile ilgilenirler. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Aristoteles hocası Platon’un sanatın kişinin ahlaki karakterinin gelişimini etkilemesi görüşüne katılmıştır. Ne var ki Aristoteles kişinin karakteri üzerindeki bu etkilenmenin olumsuz değil olumlu olduğunu iddia etmiştir. Poetika adlı eserinde özellikle tragedyalar üzerine eğilen Aristoteles izleyiciler açısından katharsis adını verdiği bir görüş geliştirmiştir.

ETüm görünüşlerin arkasında yatan ve akılla ulaşılan rasyonel bilgi yani epistemedir.

Aristoteles hocası Platon’un sanatın kişinin ahlaki karakterinin gelişimini etkilemesi görüşüne katılmıştır. Ne var ki Aristoteles kişinin karakteri üzerindeki bu etkilenmenin olumsuz değil olumlu olduğunu iddia etmiştir. Poetika adlı eserinde özellikle tragedyalar üzerine eğilen Aristoteles izleyiciler açısından katharsis adını verdiği bir görüş geliştirmiştir. “Tragedyanın ödevi, uyandırdığı acıma ve korku duygularıyla ruhu tutkulardan temizlemektir.” Buna göre izleyici oyunu seyrederken kahramanla özdeşleşir ve onun içine düştüğü ruhsal çatışmaları bizzat yaşar. Bu temizlenme, arınma sayesinde kişi gündelik yaşamında daha rasyonel olma şansını yakalar. Böylelikle sanatın (özellikle tragedyaların) kişileri olumlu anlamda değiştirme, dönüştürme etkisi vardır. Anlaşıldığı üzere Aristoteles sanatın dünya hakkındaki algımızı değiştirebileceği, dünyayı anlamlandırmamıza etkisinin olabileceği, bir farkındalık yaratacağı iddialarını desteklemiş ilk filozoftur.

Sanatı bilgi kaynağı olarak ele alabilmenin olanaklı yollarından biri de sanatın
bilgi kategorilerini şekillendirmede rolünün olduğunu öne sürmektir. Bu görüşe
göre örneğin “kavramsal bilgi” kategorisi yeniden şekillenebilir. Kimi düşünürler
(Hagberg ve Wilson gibi) sanatın bize kavramsal bilgi sağladığı görüşünü savunmuşlardır. Örneğin, Virginia Woolf’un Deniz Feneri adlı yapıtında ağırlıklı olarak işlenen konu “sempati”dir. Bu yapıttan sempatiyle ilgili edinilen deneyimsel bilgi genel olarak “sempati” kavramı hakkında genel bir şeyler öğrenmemize katkıda bulunur.

İngiliz felsefeci Collingwood (1889-1943), Sanatın İlkeleri (1938) adlı eserinde hayali varlık görüşü adı verilen bir görüşü ortaya koyar. Ona göre sanat yapıtlarının yaratılmalarında hayal gücü şarttır. Üstelik bu şart yeterli bile olabilir. Sanat yapıtını görebilmek için kesinlikle hayal gücü gerekir. Bu hayal gücü
örneğin, duyulan sesleri tamamlayabilir ya da düzeltebilir ve eğer gürültü varsa bu gürültüyü duyulan seslerden ayırabilir.

“Çalıkuşu en çok okunan Türk romanıdır.” dediğimizde bir tip olarak edebi bir yapıttan söz ediyoruzdur. Reşat Nuri Güntekin’in 1922 yılında yazmış olduğu bu romanın sonrasında çoğaltılarak kopyalarının satılmaya başlamasıyla kendime de bir kopya alabildiğimi düşünelim. Şimdi artık somut olarak elimde tutarak okumaya başladığım roman Çalıkuşu’nun bir örneğidir. Çalıkuşu soyut bir varlık olan bir tip olarak yok edilemez. O bir kere kaleme alınmış ve dolayısıyla yaratılmıştır. Diğer taraftan kopyalarının hepsinin yok edildiğini tasarlamak olanaklıdır. Evimde bulunan ve bana ait olan Çalıkuşu örneği herhangi bir sebepten yok olabilir (örneğin yanabilir), ancak Reşat Nuri Güntekin’in yazmış olduğu Çalıkuşu hiçbir şekilde tahrip edilemez, yok edilemez.

“Aşırı ahlakçılık bir sanat eserinin estetik değerinin ahlaki değeriyle belirlendiği görüşüdür.” Bu görüşün en uç savunulan şekli bütün estetik değerleri ahlaki değerlere indirger. Aşırı ahlakçılığın en tipik savunucusu on dokuzuncu yüzyıl Rus yazarlarından Leo Tolstoy’dur. Sanatın toplum içerisindeki ahlaki öneminin estetik değeri için zorunlu olduğuna vurgu yapan Tolstoy sanatın insan yaşamındaki hizmet ettiği amaca göre tanımlanması gerektiğini de iddia etmiştir (Peek 2005). Sanatın hizmet ettiği amaç da tüm toplumlarda var olan dini bilinç temelinde insanlığın birliği ve kardeşliğidir.

Etik eleştiri konusuyla ilgili önemli bir tartışma da sanat yapıtlarının eğitimsel
gücünün olup olmadığı tartışmasıdır. Özerkçiler, yapıtlardan bir şey öğrenilmediğini, öğrenilse bile bu öğrenilenlerin herkesin bildiği gerçekler olduğunu öne sürerler. Örneğin, kimse Dostoyevski’nin Suç ve Ceza’sını okuyarak cinayetin kötü bir şey olduğunu öğrenmez. Hatta cinayetin kötü bir şey olduğunu bilmenin Suç ve Ceza’nın gerektiği gibi anlaşılabilmesinin bir önkoşulu olduğu bile iddia edilebilir. Noël Carroll gibi ılımlı ahlakçılar bu iddiaya karşı çıkarak sanat yapıtlarının ahlaki eğitim verdiğini öne sürmüşlerdir.

Sanatı bir bilgi kaynağı olarak ele almanın 4 yolu bulunmaktadır.

1-) Sanatı bilişsel uyarım kaynağı olarak görmek 

2-) Sanatın deneyimsel bilgi sağladığını ileri sürmek

3-) Sanatın ahlaki bilgi sağadığını öne sürmek 

4-) Sanatın bilgi kategorilerini şekillendirmede rolünün olduğunu öne sürmek. 

Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Ontoloji (varlıkbilim) genel olarak varlıkları, bu varlıkların ne tür birer varlık olduğunu araştıran alanın adıdır. Ontolojiyle uğraşan düşünürler gerçekliğin geniş bir haritasını sunarlar. Bu harita içerisine kimi zaman birbiriyle örtüşen kimi zaman da birbirinden bağımsız varlık türleri ya da kategorileri girer. Varlık kategorileri içerisinde şunlar bulunur:  Fiziksel ve zihinsel varlıklar (fiziksel ve zihinsel ontolojik kategorileri); somut ve soyut varlıklar (somut ve soyut ontolojik kategorileri) ve tümel ve tikel varlıklar (tümel ve tikel ontolojik kategorileri). Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

İngiliz felsefeci Collingwood (1889-1943), Sanatın İlkeleri (1938) adlı eserinde hayali varlık görüşü adı verilen bir görüşü ortaya koyarak fiziksel nesne görüşüne özellikle iki
açıdan karşı çıkmıştır:

1) Sanat yapıtlarının yaratılmalarında fiziksel nesnelerden farklı olarak hayal gücü şarttır

2) Bir sanat yapıtı yalnızca bir müziğin seslerini duyarak ya da bir resmin renklerini görerek algılanmaz.

Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Sanatın etik değerlendirmesi genel olarak iki karşıt felsefi duruşu doğurmuştur: Ahlakçılık (moralizm) ve özerkçilik (otonomizm) (estetikçilik). Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Aşırı ahlakçılığın en tipik savunucusu on dokuzuncu yüzyıl Rus yazarlarından Leo Tolstoy’dur. Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.

Platon’un Theaitetos diyaloğunda verilen bilgi tanımlarından biri ve en eskisi gerekçelendirilmiş doğru inançtır.

Sanatın bilgi ile olan ilişkisinin irdelendiği alana genel olarak Sanat epistemolojisi adı verilir. Başka bir deyişle sanat epistemolojisi, sanatın bilgi ile arasındaki ilişkiyi araştıran alandır.

Platon'a göre sanatsal etkinlikler insanların dengesiz bir ruha ve dolayısıyla kötü bir karaktere sahip olmalarına yol açmasından ötürü zararlı şeylerdir.

Eidola görüntü’dür, gerçek nesnelerin görüntüsü

Poetika adlı eserinde özellikle tragedyalar üzerine eğilen Aristoteles izleyiciler açısından katharsis adını verdiği bir görüş geliştirmiştir. “Tragedyanın ödevi, uyandırdığı acıma ve korku duygularıyla ruhu tutkulardan temizlemektir.”

Romantizmin Aydınlanma Dönemine bir tepki olarak ortaya çıkmasından ötürü bu dönem düşünürlerin aklın önemini vurgulamak yerine akla ek olarak ya da aklın üstünde sezgi, hayal gücü ve duygulara önem verdiklerini görüyoruz.