ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KAYNAKLARINDAN ŞAİR TEZKİRELERİ

Bu dönemde tezkirecilik geleneği yerini modern biyografiye bırakmıştır. Bu çerçevede eserlerin hazırlanış yönteminde, şekil ve içerik özelliklerinde bazı farklılıklar görülür. Faik Reşat’ın Eslaf adlı eseri, yazarın Hazine-i Fünun mecmuasında çıkan yazı serisinin kitaplaştırılmış şeklidir. Yazar, eserini tezkire olarak adlandırsa da alfabetik sıraya uymadan şairleri bir araya getirdiği için Eslaf, tezkire geleneğinden ayrılır. Mehmet Siraceddin Mecma-ı Şuara ve Tezkire-i Üdeba adlı eserini Hammer’den tercüme etmiştir. Bu yüzyılda tezkire geleneğini en iyi temsil eden eser, Ali Emiri’nin Esami-i Şuara-yı Amid adlı eseridir. Bu yüzyılda modern biyografiye geçişin son ve en güçlü örnekleri, İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın Son Asır Türk Şairleri ile Nail Tuman’ın Tuhfe-i Nailî adlı eseridir. İbnülemin kendinden önce gelenlerden farklı olarak, zaman zaman kaynaklara başvurur, onlardan alıntılar yapar, belgelere işaret eder. Bu tavrı ile modern tarihçilere yaklaştığı söylenebilir. Bu objektif olma gayretlerine rağmen İbnülemin’in tam anlamı ile neslinin son temsilcisi olduğuna, ele aldığı şahıslar hakkındaki değerlendirmeleri tanıktır. Nail Tuman, Tuhfe-i Nailî adlı eserinde şuara tezkireleri başta olmak üzere, 75 kaynak eserdeki bilgileri tarayarak, şairlerin biyografilerini alfabetik sıra ile ve sistematik olarak özetlemiştir.

Teracim-i Ahval-i Meşahir (İstanbul 1313): Altı hâl tercümesinden ibaret olan bu kitapçık, çok defa küçülmüş bir çerçevede Eslaf ’ı devam ettiren son kısımdır. Eser, tefrika şeklinde yayınlanmıştır.

Faik Reşat’ın kitabete dair kaleme aldığı eserler; Amelî ve Nazarî Talim-i Kitabet yahut Mükemmel İnşa: Dilbilgisi ve düzyazı yazma sanatı hakkında bilgi veren bir eserdir. Fenn-i İnşa: Eser, mektup örnekleriyle ifadede dikkat edilmesi gereken hususları gösterir. İlâve-i Nümune-i Kitabet: Yazı yazma sanatı hakkında bir eserdir. Nümune-i Kitabet ve Fenn-i İnşa: Yazı yazma sanatı hakkında bir eserdir. Nümune-i Şiir ve İnşa: Yazı yazma sanatı ve şiir hakkında teknik bilgiler veren bir eserdir. Divan şiiriyle yeni şairlerden seçme metinlere de yer yer verir. Talim-i Kitabet Rehber-i Esma-yı Türkiyye (Ali Nazimâ ile birlikte). Talim-i Kitabet, İmla ve Galatat (Rehber-i İmla) adıyla eserleri de vardır.

Mecma-ı Şuara ve Tezkire-i Üdeba tek eseridir. Almancasını ilerletmek için Hammer’in “Cami-i Mehasin fi-Terâacim-i Şuara-yı Devlet-i Âl-i Osman” adlı eserini incelemiş ve tercüme etmiştir. Hammer’in adı geçen eserinde Osmanlı devletinin kuruluşundan 1834 senesine kadar 550 yıl zarfında yetişen 2.200 Osmanlı şairinin hâl tercümesi ve şiirlerinden örnekler bulunmaktadır. Eserin dördüncü cildi, isimler ve eserler itibariyle 517 şairi ihtiva ettiği hâlde 300’den fazla şairin hâl tercümeleri ve vefatları eksiktir. Ayrıca bazı şairler mükerrer yazılmış, bazı şairler hakkında da yanlış bilgiler verilmiştir. Mehmet Siraceddin, Âkif, Şefkat, Ârif Hikmet, Fatin tezkirelerinden yararlanarak ve bunlarda olmayan bazı şairleri de eklemek suretiyle Hammer’in dördüncü cildinin başlangıcı olan 1701 tarihinden itibaren tezkiresini yazmıştır. Mecma-ı Şuara ve Tezkire-i Üdeba’nın tertibinde, Hammer’in eserindeki gibi kronolojik sıralama esas alınmıştır. Ancak Mehmet Siraceddin, biyografik bilgi ve örnek şiir bakımından birtakım eklemeler yapmıştır. Her padişahın döneminde yaşayan şairlerin kısa hal tercümesini ve şiirlerinden örnekler vermiştir. Hammer, tezkiresini 1834 senesinde tamamlamış ve II. Mahmut’a takdim etmiştir. Mehmet Siraceddin 1852 senesine kadar yaşayan şairleri de Fatin tezkiresinden yararlanarak ve kendi tespit ettiği şairleri ekleyerek genişletmiştir.

Ali Emirî, Diyarbakır’da doğdu. Şair Saim Seyyit Emirî Çelebi’nin torunlarından Seyyit Mehmet Şerif Efendi’nin oğludur. İlk tahsilini Diyarbakır’da tamamladıktan sonra Mardin’e gitti. Burada bazı müderrislerden üç yıl kadar çeşitli dersler aldı ve kısa zamanda Arapça ve Farsçasını ilerletti. Bu arada eski tarzda şiirler yazmaya başladı. 1875’te telgrafçılık kurslarına katılarak telgrafçı oldu. Devletin çeşitli kademelerinde çeşitli vilayetlerde görev yaptı. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dairesi Tasnif Komisyonu’nun başında bulunduğu sırada da kendi adına izafe edilen Ali Emirî Tasnifini meydana getirdi. Aynı zamanda Vakıflar Nezareti’ne uzun vicdannameler yazdı; eski eserlerin bakımsızlık ve ihmalini dile getirerek kamu vicdanını temsil etti. 23 Ocak 1924’te öldü. Hayatı boyunca gittiği her yerde kitap toplayan Ali Emirî Efendi, bilimsel ve edebî faaliyetlerini emekliliğinden sonra daha da hızlandırmıştır. Bir ara, eski Oğuz şehri olan Cend’e kadar giderek birçok değerli eser ve vesika toplamış, Kırşehir muhasebecisi iken de masrafları kendisinden, işçiliği dervişlerince karşılanmak üzere Hacı Bektaş Velî Dergâhı’nı tamir ettirmiştir. Orta seviyede bir şair, usta bir münekkit olan Ali Emirî Efendi’nin asıl büyük yanı, hayatı boyunca toplamış olduğu paha biçilmez değerde kitaplardan oluşan kütüphanesini, Fatih’te kendi kurduğu Millet Kütüphanesi’ne bağışlamasıdır. Bu kütüphaneye çoğu nadir ve tek nüsha olan 16.000 cilt eser vakfetmiş; ölümüne kadar da bu müessesenin müdürlüğünü yapmıştır. Ali Emirî’nin önemli hizmetlerinden biri de Kaşgarlı Mahmut’un o zamana kadar ele geçmeyen meşhur Divanu Lügati’t-Türk adlı eserini bulması ve bilim âleminin hizmetine sunmasıdır.

Vesaikü’l-asar: Ali Emirî’nin ilkönce Osmanlı şairlerinin nazirelerinden birer ikişer beyit toplamaya başladığı ve sonra nazire olmayan eserlerden de örnekler alıp yayınlamağa başladığı eserdir.

İbnülemin Mahmut Kemal İnal (1870- 1957), edebiyat tarihçisi, hâl tercümesi yazarı, araştırıcı. Yusuf Kâmil Paşa’nın mühürdarlarından Emin Paşa’nın oğludur. İlk öğrenimini babasından ve Mehmet Âkif Ersoy’un babası İpekli Tahir Efendi’den yaptı. Hattatlık icazeti aldı. Hukuk tahsil etti. Tefsir, hadis ve Farsça dersleri aldı. Musikî ile ilgilendi. Arapça ve Fransızca öğrendi. Babasının memuriyeti dolayısıyla Adana, Sivas, Elazığ, Ankara, İzmir ve Adaları gezdi. Çeşitli memuriyetlerde bulundu. I. Dünya Savaşı’ndan sonra evi işgal edilerek değerli yazma ve basma eserleri tahrip edildi, yakıldı, alındı, satıldı. Evkaf nâzırı Hayri Efendi’nin teklifi ile Evkâf-ı İslâmiye Müzesi (İslâm Eserleri Müzesi)’ni kurdu (1914). Çeşitli çalışmalarından dolayı Alman İmparatoru II. Wilhelm, Avusturya-Macaristan Kralı Şarl, İran şahı Ahmet tarafından nişanlar verildi. Maarif vekili Hasan Âlî Yücel tarafından Kütüphaneler Tasnif İşleri İlmî Müşavirliği’ne getirildi. 87 yaşında öldü. Kabri Merkez Efendi Mezarlığı’ndadır. Çocukluğunda arkadaşı Mehmet Âkif ile şiir söylemeye başladı, yazı hayatına atıldı. Çeşitli gazetelerde yazılar yazdı. Mahmut Celâleddin Paşa, Hersekli Ârif Hikmet, Musa Kâzım’ın yardımı, Mehmet Âkif, Yenişehirfenerli Hüseyin Hâşim, kendi kardeşi Ahmet Tevfîk, Halîl Edip ve Ispartalı Ağlarcazade Hakkı’nın ortaklığı ile Resimli Gazete’yi çıkardı. Çocukluğundan beri topladığı koleksiyonunu İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ne bağışladı.

Bir Yetimin Sergüzeşti, İbnülemin Mahmut Kemal İnal’in Selanik’te Mütelaa gazetesinde tefrikadır

Son Asır Türk Şairleri: Asıl adı Kemalüş-şuara olan Son Asır Türk şairleri, Osmanlı şuara tezkireciliğinin son örneğidir. Giriş kısmında tezkire geleneğimiz hakkında bilgiler verilmektedir. Yazar, tezkireciliğin hattatlar ile ilgili kolunda Son Hattatlar, musikişinaslar ile ilgili kolunda Hoş Sada; sadrazamlar ile ilgili kolunda Son Sadrazamlar adlı kitapları neşretmiş; Son Asır Türk Şairleri de bu çalışmanın bir başka tarafını tamamlamıştır. “Son” kelimesinin eserlerinin başında yer alması esasen bir devrin ve bir geleneğin de sona erdiğine işaret etmektedir. Fatin Tezkiresi zeyli olan Son Asır Türk Şairleri içinde 574 kişi yer almaktadır. 1853 tarihinden eserin basıldığı yıla kadar gelinmiştir. Ali Şir Nevayî’nin Mecalisü’n-nefais’i ile başlayan şuara tezkireciliği geleneğinin Son Asır Türk Şairleri ile son örneği verilmiştir.

Tuhfe-i Nailî: Nail Tuman’ın asıl şöhretini sağlayan eseri Tuhfe-i Nailî’dir. Eser, 1949’da tamamlanmıştır. Tuman Tuhfe’de, şuara tezkireleri başta olmak üzere, 75 kaynak eserdeki bilgileri tarayarak, şairlerin biyografilerini alfabetik sıra ile ve sistematik olarak özetlemiş, biyografik kaynaklarda zikredilmeyen, fakat kütüphanelerde kendisinin tespit ettiği şairleri de eserine almıştır. Biyografilerde özellikle şairlerin ad, lakap ve mahlaslarını, meslek ve görevlerini, eserlerini, doğum ve ölüm tarihleri ile yerlerini belirtmeye özen göstermiş, bu konuda çelişen bilgilere dikkat çekmiş, doğru olanı kaydetmiştir.

Mehmet Siraceddin

altı

Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniyye

Külliyat-ı Letâif

2.200

Sultan II. Mahmut

Mehmed

Ali Emirî

Durub-ı Emsal

Hoş Sada