ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KAYNAKLARINDAN ŞAİR TEZKİRELERİ

20. yüzyıl, Türk edebiyatında 15. yüzyıldan, Anadolu’da ise 16. yüzyıldan itibaren itibaren süregelen tezkirecilik geleneğinin son örneklerinin verildiği bir dönemdir. Bu dönemde tezkirecilik geleneği yerini modern biyografiye bırakmıştır. Bu çerçevede eserlerin hazırlanış yönteminde, şekil ve içerik özelliklerinde bazı farklılıklar görülür. Faik Reşat’ın Eslaf adlı eseri, yazarın Hazine-i Fünun mecmuasında çıkan yazı serisinin kitaplaştırılmış şeklidir. Yazar, eserini tezkire olarak adlandırsa da alfabetik sıraya uymadan şairleri bir araya getirdiği için Eslaf, tezkire geleneğinden ayrılır. Mehmet Siraceddin Mecma-ı Şuara ve Tezkire-i Üdeba adlı eserini Hammer’den tercüme etmiştir. Bu yüzyılda tezkire geleneğini en iyi temsil eden eser, Ali Emiri’nin Esami-i Şuara-yı Amid adlı eseridir. Bu yüzyılda modern biyografiye geçişin son ve en güçlü örnekleri, İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın Son Asır Türk Şairleri ile Nail Tuman’ın Tuhfe-i Nailî adlı eseridir.

İbnülemin kendinden önce gelenlerden farklı olarak, zaman zaman kaynaklara başvurur, onlardan alıntılar yapar, belgelere işaret eder. Bu tavrı ile modern tarihçilere yaklaştığı söylenebilir. Bu objektif olma gayretlerine rağmen İbnülemin’in tam anlamı ile neslinin son temsilcisi olduğuna, ele aldığı şahıslar hakkındaki değerlendirmeleri tanıktır. Bu kişilerden bazılarının hayat hikâyelerini en küçük ayrıntılarıyla verirken, bazılarına özen göstermez. Kimseyi tam olarak övmez. Hakkında bilgi verdiği kişiler ölmüş olsalar bile onlarla konuşuyormuş gibi dipnotlar düşer, onlara hücumlarda bulunur, nükteler yapar. Maddeleri süsler, hikmetler ve beyitlerle donatır. Bununla da yetinmez geleneğe uygun olarak bahis mevzusu olan kişi hakkındaki nükte ve fıkraları sıralar. Şiirlerinden bol bol örnekler verir. Eserlerinin isimlerini sayar. Bunlar arasında dikkate değer olanları bilhassa öne çıkarır. Şairler hakkında bilgi toplamak için eski tezkirecilik geleneğinde de görülen bir yönteme başvurarak, zamanındaki sanatçılardan mektupla bilgi ister ve elde ettiği bilgileri eserine dâhil eder. Onun modern biyografiye geçişin diğer temsilcisi sayabileceğimiz Nail Tuman’dan bir farkı, kendi zamanında yaşamış sanatçıları da eserine alarak unutulmaktan kurtarmış olmasıdır.

Nail Tuman, tezkire geleneğinde olmayan modern biyografi anlayışının yansıması olarak tezkirelerden elde ettiği bilgileri, eleştirel bir yaklaşımla karşılaştırmalı olarak sunmuş ve doğru olanı kaydetmiştir. Şairlerin şiirlerinden örnek beyitler zikrettikten sonra, şairlerle ilgili bilgileri aldığı kaynakları, cilt ve sayfa numaralarını belirterek göstermiştir.

Eserleri:

Teracim-i Ahval, Teracim-i Ahval-i Meşahir, Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniyye, Kemal ile Muharebemiz, Tarih-i Matbuât-ı Osmaniyye, Divançe-i Vecdî,

Mecma-ı Şuara ve Tezkire-i Üdeba’nın tertibinde, Hammer’in eserindeki gibi
kronolojik sıralama esas alınmıştır. Hammer’in eserindeki gibi kronolojik sıralama esas alınmıştır. Ancak Mehmet Siraceddin, biyografik bilgi ve örnek şiir bakımından birtakım eklemeler yapmıştır. Her padişahın döneminde yaşayan şairlerin kısa hal tercümesini ve şiirlerinden örnekler vermiştir. Hammer, tezkiresini 1834 senesinde tamamlamış ve II. Mahmut’a takdim etmiştir. Mehmet Siraceddin 1852 senesine kadar yaşayan şairleri de Fatin tezkiresinden yararlanarak ve kendi tespit ettiği şairleri ekleyerek genişletmiştir.

Orta seviyede bir şair, usta bir münekkit olan Ali Emirî Efendi’nin asıl büyük yanı, hayatı boyunca toplamış olduğu paha biçilmez değerde kitaplardan oluşan kütüphanesini, Fatih’te kendi kurduğu Millet Kütüphanesi’ne bağışlamasıdır. Bu kütüphaneye çoğu nadir ve tek nüsha olan 16.000 cilt eser vakfetmiş; ölümüne kadar da bu müessesenin müdürlüğünü yapmıştır. Ali Emirî’nin önemli hizmetlerinden biri de Kaşgarlı Mahmut’un o zamana kadar ele geçmeyen meşhur Divanu Lügati’t-Türk adlı eserini bulması ve bilim âleminin hizmetine sunmasıdır. Bütün bu faaliyetleri arasında biyografi ve tezkire türünde birçok eser kaleme almış, bazı eski eserleri de Nevadir-i Eslaf adı altında haşiyelerle yeniden yayımlamıştır.

Eserleri:

Kemalü’l hikme, Kemalü’l-ismet,  Kemalü’l meşahir, Tarihçe-i Evkaf ve Teracim-i Ahval-i Nüzzar, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, Son Hattatlar, Hoş Sada, Hikâye Sabih, Bir Yetimin Sergüzeşti,

Tuhfe-i Nailî: Nail Tuman’ın asıl şöhretini sağlayan eseri Tuhfe-i Nailî’dir. Eser,
1949’da tamamlanmıştır. Tuman Tuhfe’de, şuara tezkireleri başta olmak üzere, 75
kaynak eserdeki bilgileri tarayarak, şairlerin biyografilerini alfabetik sıra ile ve sistematik olarak özetlemiş, biyografik kaynaklarda zikredilmeyen, fakat kütüphanelerde kendisinin tespit ettiği şairleri de eserine almıştır.

Cevahirü’l-müluk: Başta devrin sultanı Abdülhamit’e olmak üzere, Osmanlı padişahlarına yazılmış övgüler ile Osmanlı padişahlarının, bazı şehzadelerin Türkçe, Arapça ve Farsça bazı şiirlerini ve tarihlerden örnekler topladığı eseridir.

Külliyat-ı Letâif: Derlediği fıkraları konularına ve söz konusu kişilerin meslekî
ve sosyal tabakalarına göre yirmi yedi grupta toplamıştır. Faik Reşat, kitabının
önsözünde fıkraların kültürümüz içinde değerini belirtirken Batı’ya ait sanılan
birçok fıkranın esas kaynağının bizden geldiğine dikkat çeker. Bu arada eski ve
yeni meşhur edebiyatçı ve yazarlarımızla ilgili fıkralara geniş ölçüde yer verir.

Ali Şir Nevaî, 15. Yüzyılda Çağatay edebiyatının güçlü temsilcisidir. ‘’Mecalisü’n Nefais’’ adlı eseri tezkire türünün en önemli eserlerinden sayılmaktadır.

Tezkire, daha önceki dönemlerde edebiyatçıların ve önemli kişilerin hayatlarını anlatan ve eserlerinden örnekler veren düzyazı türüdür. Bugün tezkire yerine biyografi (yaşam öyküsü) karşılığı kullanılmaktadır.

Gazete ve dergi gibi süreli yayınlarda bölümler halinde ve birbirini tamamlayıcı nitelikte yayımlanan yazı dizisine ‘’tefrika’’ denir. Tebeddülat değişme anlamındadır. Teberru bağışlama, tefrişat döşeme düzenleme, tebelleş rahatsız etme anlamındadır. Faik Reşat, ‘’Teracim-i Ahval-i Meşahir adlı eserini tefrika halinde yayınlamıştır.

 

Eslaf;  Osmanlı şair ve alimlerinin hal tercümelerini ve eserlerinden örnekler içerir. Fenn-i İnşa; mektup örnekleriyle ifadede dikkat edilmesi gereken hususları kapsar. Camiü’l-iber; vecizeler ile hikmetli sözleri alfabe sırasıyla bir araya getiren eserdir. Muharrerat-ı Nadire; yenileşme dönemindeki yazarların ve eserlerinin, batılı yazarlardan tercümelerinin bulunduğu eserdir. Külliyat-ı Letâif; fıkraların kültürümüz açısından önemini belirtmek adına düzenlediği eserdir.

Bir bir işin bitirdin kûyunda ehl-i aşkın

Âgâh ol ey gül-i ter cân bostanda bitmez

Mehmet Siraceddin Almancasını ilerletmek için Hammer’in eserini incelemiş ve tercüme etmiştir. Bu onun yazdığı tek eserdir.

Gözünün yaşıyla abdest almayan âşık, maksat kıblesine hakkıyla ulaşamaz.

Ali Emiri

Esamî-i Şuara-yı Amid, Ali Emiri’nin eseridir.

Nail Tuman’ın tezkire geleneği çerçevesinde yazdığı eseri, Tuhfe-i Nailî’dir.