ESKİ TÜRK EDEBİYATININ KAYNAKLARINDAN ŞAİR TEZKİRELERİ - Deneme Sınavı - 4

Faizî'nin yarım kalmış bir Leyla vü Mecnun mesnevisi, divanı ve sakinamesi vardır. En önemli eseri Zübdetü’l-eşar tezkiresidir. Antoloji niteliğindeki ilk tezkiredir. Tezkirede 15. yüzyıl ortalarından yazıldığı 1621 yılına kadar yaşamış 14’ü kadın olmak üzere 515 şair alfabe sırasına göre verilmiştir. Bu şairlerden 57 tanesi sadece Zübdetü’l-eşar’da zikredilmiş olup başka hiçbir tezkirede bu şairler hakkında bir bilgiye rastlanmamaktadır. Doğru cevap A'dır.

İkinci bölümde alfabe sırasıyla 1591-1640 yılları arasında yetişen 259 şair hakkında bilgi verilmiştir. Padişahlarla birlikte tezkirenin toplam şair sayısı 269’dur.

Yukarıda verilmiş olan örnek Rıza-Tezkire-i Şuarasından alınmıştır. Doğru cevap D'dir.

Dânişî: İsmi Ahmet’tir. Hâcezade’den yetişmiştir. Osmanlı kadılarından iken bir oyuncu kıza (çengiye) hayran olmuştur. Kadılık yolunu terk edip kum falına bakmaya başlamıştır. 1060 yılı sonunda ölmüştür. Doğru cevap C'dir.

Seyrekzade Mehmet Âsım, İstanbul’da doğdu. Rumeli kazaskerlerinden Abdurrah- man Efendi’nin oğludur. Medrese öğrenimini bitirerek Şeyhülislam Esirî Mehmet Efendi’den mülazım oldu. İstanbul ve Rumeli illerinin birçok medresesinde hocalık yaptıktan sonra Siyavuş Paşa müderrisi iken 1675 yılında İstanbul’da vebadan öldü. Mürettep divanı olduğu bazı kaynaklarda söylense de ele geçmemiştir. Şiir mecmualarında şiirleri olmasına rağmen başarılı bir şair değildir. Daha çok tezkiresiyle tanınır. Doğru cevap A'dır.

17. yüzyıl şair tezkireleri ile ilgili  ifadelerden A seçeneği yanlıştır. Bu dönemde daha kapsamlı biyografiler yerine, söylenen şeyler bilineni tekrarlamaktan öteye gidemediği için biyografiler kısalmış, buna karşılık seçilen örnek şiir sayısı artmıştır.  Şekildeki bu değişiklikler içeriğe de yansımış ve 17. yüzyıldan itibaren tezkirecilik tarihinde, antoloji tipi tezkireler denilen farklı yapıda eserler verilmeye başlanmıştır. Bu eserlerde şiir örnekleri yanında kısa da olsa biyografik bilgiler de bulunmaktadır. Antoloji tipi tezkireler gelenek içinde biyografiden çok şiiri ön plana çıkartmış, verilen şiir sayısı ve miktarını büyük oranda arttırmıştır. Ancak bu yapılırken şiir değerlendirmelerine çok az yer verilmiştir.

Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri "Mecmaü’l-havas" doğru olarak tamamlar. Sadıkî’nin tezkiresi olan Mecmau’l-havas, Doğu Türkçesi geleneğinin ikinci tezkire örneğidir.  I. Şah İsmail devrinden yazıldığı döneme kadarki devre içerisinde yer alan İran ve Türk asıllı şairleri kapsar.

Tezkiresinde, Türk dilinin mevcut üç edebî şivesi olan Çağatay Türkçesi, Osmanlı Türkçesi ve Azerî Türkçesi ile şiir söyleyen şairleri tanıtıp onların eserlerinden örnekler veren yazar, Sadikî'dir. Sadikî, "Mecmau’l-havas" adlı eserinde,siyasî hudutlar ve sülaleler arasındaki ihtilâfları bir tarafa bırakarak Türk dili ve edebiyatını bir bütün hâlinde ele almış ve Türk dilinin mevcut üç edebî şivesi (Çağatay Türkçesi-Osmanlı Türkçesi-Azerî Türkçesi) ile şiir söyleyen şairleri tanıtıp onların eserlerinden örnekler vermiştir.

17.yüzyıl şair tezkireleri ile ilgili verilen tezkire ve tanımların doğru eşleştirmesi A seçeneğinde verilmiştir. Sadıkî’nin Mecmau’l-havas tezkiresinin ne zaman yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Mecmau’l-havas, bir ön söz, sekiz tabaka ve bir hatimeden oluşmaktadır.: Riyazî’nin en önemli eseri olan Riyâzü’ş-şuara tezkiresinin ise 1607 yılında yazılmaya başlanıp 1018 yılı Receb ayında (1609) bitirildiği eserin sonuna düşürülen iki tarihten anlaşılmaktadır. Riyâzü’ş-şuara, bir ön söz ve ravza adı verilen iki bölümden meydana gelir. Fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün kalıbıyla ve mesnevi nazım şekliyle yazılan 2400 beyitten oluşan tezkire ise Güftî''ye ait olan Teşrifatü’ş-şuara'dır. bu eserin yazılış tarihi ne eserde ne de başka kaynaklarda belirtilmiştir.

Sadıkî’nin Mecmâu’l-havas’ındaki her tabaka 8 kategori altında toplanmaktadır. Tezkirede yer alan "şehzade şairler" İkinci Mecma kategorisinde toplanmıştır. Şehzade şairler. 7 kişiden oluşmaktadır. Tabakanın birinci şairi Behram Mirza, sonuncu şairi sultan Mustafa Mirza’dır.

Manada anlaşılırlık, Riyazî'nin Riyâzü’ş-şuara tezkiresinde dile getirdiği, şiirin mana anlayışlarından biri değildir. Riyazî genel olarak şiir görüşünü tezkiresinin ön sözünde dile getirmiştir. Şiiri mana anlayışı etrafında dört türde ele almıştır. Bunlar; 

1. Manada yaratıcılık,
2. Önceki manaya yeni bir mana katma,
3. Önceki manayı güzel bir söyleyişle yeniden söyleme,
4. Önceki manayı başka manalarla aktarmak. Bunu yaparken, öncekinden iyi
yapanlar makbul görülür, eşit seviyede yapanlar reddedilmezler. Fakat öncekilerden aşağı bir seviyede söylenenleri de makbul görmez.

Antoloji niteliğindeki ilk tezkire, Faizî tarafından yazılmış olan Zübdetü’l-eşar'dır.

Antoloji niteliğindeki tezkireler içinde en az bilgi veren ve en çok örnek gösteren  tezkire Âsım'ın Zeyl-i Zübdetü’l-eşar tezkiresidir. En tanınmış şairler hakkında bile verdiği bilgi iki üç satırı geçmez. Pek çok şairin de yalnızca adını anmış ve haklarında hiçbir bilgi vermemiştir. Bu arada şairlerin birçoğunun ölüm tarihini söylemiştir.

Sâkiname, Güftî'nin eserlerinden biri değil, Riyazî'nin eserlerinden biridir.

Güftî'nin Eserleri; Divan, Gamname, Hilye-i Güfti, Şah u Derviş, Zafername, Zellename ve Teşrifatü’ş-şuara'dır.

Riyazî'nin Riyâzü’ş-şuara tezkiresinin en önemli özelliği, hemen bütün şairlerin ölüm tarihlerinin belirtilmiş olmasıdır. Riyazî, verdiği ölüm tarihlerini çoğunlukla tarih beyitleri söyleyerek doğrulamak istemiştir.

Beyanî  ve Ahdî 16. yüzyıl tezkire yazarlarındandır.

Zübdetü'l-eşar, Faizi'nin kaleme aldığı biri tezkiredir.

Mecmau’l-havas, bir ön söz, sekiz tabaka ve bir hatimeden oluşmaktadır. Sadıkî, eserinin her tabakasına mecma ismini vermiştir. İkinci (İkimci) Mecma: Şehzade şairler. 7 kişiden oluşmaktadırlar. Tabakanın birinci şairi Behram Mirza, sonuncu şairi sultan Mustafa Mirza’dır.

Eser, sonunda yer alan Hatime ile tamamlanmaktadır. Hatimede kendisinin de eserinde zikrettiği şairlerin dışında kalmasını uygun görmediğini dile getiren Sadıkî, şiirlerinin erbab-ı nazma (şairlere) ulaşması için bu kısımda onlardan bazı bölümler ile beyitler zikreder. Sadıkî, şairler hakkında bilgi verirken, biyografiye şairin adıyla başlar. Daha sonra aile ve doğum yeri ile ilgili bilgilerle eğitim durumu ve meslek bilgisi belirtilir. Tezkirede şairlerin doğum ve ölüm tarihlerine rastlanmaz. Şiirlerinden örneklerle biyografi tamamlanır. Örnekler, biyografilere oranla daha geniş tutulmuştur. Sâdikî, tezkiresinde yalın fakat estetik bir dil kullanmıştır.

Riyazî eserini hazırlarken daha önceki tezkirelerden de yararlanmış, 1586 yılında yazılan Hasan Çelebi Tezkiresi’nden sonra yetişen şairleri de kendi topladığı bilgilere dayanarak yazmıştır. Son tezkireci olan Hasan Çelebi 600 kadar şairden söz etmiş, ama gerçek şairi müteşairden ayıramamıştır. Kendisi 400 kadar şairi yazıp, iyi olmayan şairleri eserine almamıştır. II. Ravza: Fatih Sultan Mehmet devrinden eserin yazıldığı tarihe kadar Osmanlı ülkesinde yetişmiş çeşitli nüshalarda farklı olmak kaydıyla toplam 417 şair anlatılır. Her şairin hayatı, şairliği ve varsa eserleri hakkında bilgi verilmiş ve hemen hepsinin ölüm tarihleri gösterilmiştir. Riyazî şairler hakkında kısa bilgiler vermiş, buna karşı şiirlerinden daha çok örnek almıştır. Riyazî daha önceki tezkireleri bir hayli eleştirdiği hâlde, bu bölümdeki şairleri yazarken onlardan da çok yararlanmıştır.